Autorskie prawa majątkowe powstają z chwilą powstania utworu i jego uzewnętrznienia osobie innej niż twórca. Z powstaniem praw nie wiążą się żadne dodatkowe wymagania, które warunkowałyby ich powstanie.
Począwszy 22 lipca 2000 r., czyli od wejścia w życie nowelizacji ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autorskie prawa majątkowe istnieją od momentu powstania utworu, trwają przez całe życie twórcy i wygasają wraz z upływem 70 lat od dnia jego śmierci. Przed nowelizacją okres ten wynosił odpowiednio 50 lat. Zwrócić należy jednak uwagę na art. 124 ustawy o prawie autorskim, który stanowi, że ochrona 70-letnia trwa w stosunku do utworów stworzonych przed datą wejścia w życie prawa autorskiego, których ochrona na dotychczasowych zasada nie wygasła, i do utworów, w stosunku do których ochrona wygasała, ale przy zastosowaniu przedłużonych okresów ochrony trwałaby nadal.
Wydawałoby się na pierwszy rzut oka, że powyższa zasada jest prosta i nie powinna wywoływać żadnych problemów z jej stosowaniem. Faktycznie tak jest, jeżeli mamy do czynienia z utworem jednego znanego autora. W innych sytuacjach okres trwania autorskich praw majątkowych liczony może być od innych zdarzeń.
Jeżeli mamy kilku współtwórców utworu, termin obowiązywania autorskich praw majątkowych, a w konsekwencji okres ochrony utworu, liczymy od daty śmierci ostatniego ze współtwórców.
Co w sytuacji, gdy nie znamy twórcy utworu? Wówczas autorskie prawa majątkowe wygasają z upływem 70 lat, ale od daty rozpowszechnienia utworu, a więc od daty udostępnienia go w jakikolwiek sposób za zgodą twórcy. Również gdy autorskie prawa majątkowe z mocy prawa przysługują innej osobie niż twórca, np. w przypadku pracodawcy w stosunku do utworu pracowniczego, 70-letni termin ochrony liczony jest od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia, a więc w konsekwencji od daty powstania.
W przypadku zaś utworu audiowizualnego (np. film) autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat 70 od daty śmierci najpóźniej zmarłej z następujących osób: główny reżyser, autor scenariusza, autor dialogów, kompozytor muzyki.
Jednakże w przypadku utworów zbiorowych (np. słowniki, leksykony itp.), do których autorskie prawa majątkowe przysługują wydawcy, okres ich trwania biegnie od daty publikacji, tj. rozpowszechnienia utworu.
Należy również zwrócić uwagę na okres ochrony autorskich praw majątkowych do dzieła zależnego. W tym przypadku mamy do czynienia z odrębnymi od utworu pierwotnego prawami majątkowymi. Także okres ochrony tych praw liczony jest odrębnie. Może się więc zdarzyć tak, że prawa do dzieła pierwotnego wygasną ze względu na upływ terminów i znajdzie się ono w domenie publicznej, ale utwór opracowany będzie w dalszym ciągu podlegał ochronie, gdyż autorskie prawa majątkowe do niego będą trwały. Oczywiście w praktyce problematyczna, ale też bardzo ważna, może być kwestia ustalenia, czy mamy do czynienia z dziełem zależnym, tj. czy dzieło zawiera indywidualne twórcze zmiany utworu pierwotnego uzasadniające uznanie go za dzieło odrębne od dzieła pierwotnego. Wydaje się, że tylko w przypadku potwierdzenia przez zainteresowanego, zazwyczaj twórcę dzieła zależnego, jego twórczego charakteru będziemy mogli mówić o przedłużeniu okresu ochronnego do dzieła zależnego ponad okres ochrony utworu pierwotnego. Gdy zmiany utworu pierwotnego nie mają charakteru twórczego, innowacyjnego, tylko np. redakcyjny, porządkowy, wówczas nie dojdzie po powstania dzieła zależnego i utwór znajdzie się w domenie publicznej po upływie okresu ochrony dzieła pierwotnego.
Należy też pamiętać, że upływ wskazanych okresów ochronnych i przejście danego utworu do domeny publicznej nie oznacza, że można z niego albo jego części korzystać bez żadnego ograniczenia. Może się bowiem zdarzyć, że poszczególne elementy utworu uzyskały ochronę na podstawie innych przepisów, m.in. dotyczących znaków towarowych. Jeżeli poszczególne elementy utworu, np. tytuł, nazwiska bohaterów, zostały objęte prawami ochronnymi jako znaki towarowe, to bez zgody uprawnionego nie będzie istniała możliwość ich komercyjnego wykorzystania. W takiej sytuacji pomimo wygaśnięcia autorskich praw majątkowych do utworu jako całości i jego wejścia do domeny publicznej komercyjne wykorzystanie elementu, który został zarejestrowany jako znak towarowy, będzie wymagało zgody uprawnionego.
Kwestia trwania autorskich praw majątkowych, mimo że wydawałaby się prosta, w praktyce może wywoływać problem z ustaleniem, czy doszło do upływu okresu trwania autorskich praw majątkowych. Tym bardziej że coraz częściej twórcy korzystają z dodatkowych form zabezpieczenia swoich interesów właśnie poprzez rejestrację poszczególnych elementów utworów jako znaków towarowych zarówno słownych, jak i słowno-graficznych. W takiej sytuacji warto dla bezpieczeństwa przed skorzystaniem z danego elementu utworu znajdującego się w domenie publicznej zweryfikować, czy nie stał się on znakiem towarowym i nie korzysta z dodatkowej ochrony.
Autorka jest radcą prawnym
