Richelieu prawie od zera

Artykuł pochodzi z archiwum dodatku "Bitwy i wyprawy morskie"

Odbudowujący kraj Henryk IV lepiej niż liczący każdego liwra minister finansów Sully rozumiał potrzebę posiadania kolonii, a więc i floty, gdyż „dla szybkiego osiągnięcia wielkości Francja powinna być równie silna i wielka na morzu, jak jest potężna i budząca strach na lądzie”. Sztylet katolickiego fanatyka Ravaillaca przerwał w 1610 roku marzenia pierwszego Burbona na francuskim tronie.

Niewiele się zmieni aż do 1624 roku, czyli przyjęcia kardynała Armanda-Jeana de Richelieu do Rady Królewskiej. Wizja silnej na morzu Francji pojawiła się już w złożonym przezeń Ludwikowi XIII, synowi Henryka IV, przyrzeczeniu: „przysięgam [Waszej Królewskiej Mości] użyć wszystkich środków i całej danej mi łaskawie przez Nią władzy na zrujnowanie partii hugenockiej, przytłumienia pychy możnych, przywrócenia wszystkich poddanych ich obowiązkom i wyniesienia Jej imienia pomiędzy narodami obcymi tam, gdzie winno się ono znajdować”. A wynieść owego imienia bez floty się nie dało. Obietnicy Richelieu dotrzyma, a cierpiący przy wybitnym pierwszym (z czasem) ministrze Ludwik XIII oprze się wszystkim wymierzonym w kardynała intrygom. Rozumiał, że politycznym projektem purpurata była silna monarchia i potęga kraju. Znienawidzony na dworze i przez masy (podatki!) kardynał rozumiał kruchość swej pozycji. Spod La Rochelle napisze do kardynała La Valette: „Byłem zerem, które w arytmetyce coś oznacza tylko wtedy, gdy są przed nim jakieś cyfry. Teraz, gdy królowi spodobało się postawić mnie na czele, jestem tym samym zerem, które ze swym własnym rozeznaniem nic jeszcze nie będzie znaczyć”. Przedziwna symbioza króla i ministra na prawie 20 lat uczyni Francję „dwugłową monarchią”.

Droga do wyniesienia Francji była trudna, lecz oczywista: walka z Habsburgami, których posiadłości osaczały państwo Burbonów od południa (Hiszpania), wschodu (Alzacja i Nadrenia) oraz północy (południowe Niderlandy). Rozerwanie obręczy zaciskanej w Madrycie i Wiedniu stanie się celem i obsesją francuskiej polityki. A do pokonania Hiszpanii oraz utrzymania szacunku Anglii i Holandii Francja potrzebowała zarówno silnej armii, jak i przyzwoitej floty.

Połączenie improwizacji i długiej, systematycznej pracy wyda jednak udane potomstwo: po pierwsze marynarkę zdolną do walki w wojnie trzydziestoletniej (od 1635 roku). A także fundamenty techniczne (stocznie), organizacyjne (system dowodzenia) i kadrowe (stały korpus kapitanów), na których za Ludwika XIV minister Colbert zbuduje wielką La Royale (królewską) – jak nazywać się będzie nawet za czasów republiki – marynarkę wojenną.

Z powodu historycznych zaszłości Francja miała czterech admirałów: królewskiego (Amiral de France), Gujenny, Bretanii i Prowansji, oraz tyleż admiralskich administracji. Gdy książę de Montmorency objął (w latach 1612 – 1613) trzy pierwsze urzędy, jako admirał Francji nadzorował Atlantyk, Lewant pozostawiając admirałowi Prowansji. Admirał nie dowodził (a właściwie dowodził sporadycznie i na mocy specjalnych rozkazów) na morzu, odpowiadał za to za obronę wybrzeży, budowę, uzbrojenie i utrzymanie okrętów królewskich, mustrowanie załóg, zaciąg kapitanów, nawigację portową, rybołówstwo, prace w portach i pilotów. Funkcję (jak wiele innych wysokich urzędów) się kupowało. Przy Admiralicji działał też trybunał do spraw morskich.

Richelieu dążył do zniesienia Admiralicji, uważając, że stawia ona marynarkę poza kontrolą państwa, jako że formalnie tylko podlega królowi. „Przytłumienie pychy możnych” dokonało się więc i tu. Wykorzystując naciski finansowe oraz politykę (Montmorency okazał nieostrożnie sympatię marzącemu o zastąpieniu bezdzietnego jeszcze Ludwika XIII królewskim bratem Gastonem), kardynał wykupił w sierpniu 1626 roku urzędy admiralskie (Francji, Gujenny i Bretanii), a w październiku otrzymał od króla nominację na wielkiego mistrza, szefa i nadintendenta generalnego francuskiej nawigacji i handlu. Rok później urząd admirała Francji zlikwidowano. Opór przywiązanych do autonomicznych przywilejów Bretończyków przełamało przekazanie zarządu marynarką (w imieniu króla, oczywiście) gubernatorowi Bretanii, którym (1628) został… Richelieu. Pozostawało jeszcze zniechęcić admirała mórz Lewantu, którym (a zarazem gubernatorem Prowansji) był potężny książę de Guise. Zmęczony pięcioletnimi naciskami i intrygami przeplatanymi propozycjami wykupu Gwizjusz dał za wygraną i wyjechał do Włoch. Nowy gubernator Prowansji (1631) nie zarządzał już marynarką.

Po latach wytrwałych zabiegów Richelieu doprowadził do wymarzonej jedności dowodzenia. Na wybrzeżu ograniczył też prawa wielkich feudałów. Sam skupił zaś w swym jak najbardziej prywatnym ręku funkcje: generała galer, gubernatora Brouage, Hawru, Honfleur i Brestu, wicekróla Kanady, wielkiego mistrza artylerii itd. Władza państwa (i kardynała) nad marynarką stała się absolutna.

Richelieu chciał ją jeszcze wzmocnić podczas zwołanego w 1626 roku Zgromadzenia Notabli. Chwila była groźna, przeciw królowi spiskowali najbliżsi, buntowali się hugenoci z La Rochelle. Ludzie kardynała przygotowali raporty o morskich przewagach i protekcjonizmie sąsiadów pozwalającym Hiszpanom okładać francuskie towary jednostronnie wysokim cłem, a Anglikom i Holendrom zalewać Francję tanim towarem lub rabować jej kupców (czasem w tureckim przebraniu!). Od 1622 roku król stracił 300 statków na Atlantyku, „nie licząc tych z Marsylii, ukradzionych na Adriatyku przez afrykańskich korsarzy i skonfiskowanych w posłusznych Hiszpanii portach”. Wyjściem miała być budowa „stale utrzymywanej armii morskiej”, skoro się okazało, że improwizowana pod La Rochelle flota kosztuje dużo, a zdobywa mało.

Propaganda – Richelieu, który utworzył dla głoszenia swej chwały Akademię Francuską, był jej mistrzem – przemawiała równie mocno jak morskie klęski. Notable przegłosowali kredyt 1,2 mln liwrów na budowę 45 okrętów, wnieśli o obronę wysp między Hiszpanią a Włochami, wykupienie niewolników z rąk piratów, utworzenie kompanii handlowych i zakaz zakładania we Francji cudzoziemskich manufaktur. Politykę morską i handlową skodyfikował w 1629 roku ordonans zredagowany przez ministra sprawiedliwości (zwano go tradycyjnie strażnikiem pieczęci) Michela de Marillaca. Nie wszedł on w życie – także dlatego, że kardynał nie uznawał cudzego wkładu we własne dzieło.

W myśl złożonego Ludwikowi XIII przyrzeczenia zbuntowana – stanowiąca państwo w państwie – partia protestancka musiała zostać, w imię racji stanu, zniszczona. Dodajmy: zniszczona politycznie, a nie fizycznie, bowiem pragmatyczny książę Kościoła nie planował ani nawracania, ani zabijania lojalnych wobec korony „heretyków”, co go różniło od wpływowej na dworze partii dewotów skupionej wokół królowej Marii Medycejskiej.

Konflikt z najsilniejszym ośrodkiem hugenotów, jaki spowodowało przyznanie im w 1598 roku przez Henryka IV (jako tzw. punkt oporu) La Rochelle, miał też podtekst gospodarczy. Tamtejsi kupcy, podobnie zresztą jak ich katoliccy rywale z Saint-Malo, obawiali się skutków i kosztów państwowej polityki morskiej i monopolu wielkiego mistrza nawigacji i handlu.

Siłą miasta była flota 120 statków krążących między Francją a Skandynawią, Nową Ziemią, Kanadą i Antylami. La Rochelle pozwalało sobie na opór wobec króla, negocjując (podobnie jak Gdańsk ze Stefanem Batorym) od końca 1620 roku warunki autonomii. Okręty królewskie przegrały starcie w 1621 roku i dopiero w październiku następnego roku flota śródziemnomorska księcia de Guise (35 okrętów i dziesięć galer) po ciężkich bojach zmusiła miasto do zawarcia pokoju.

Nie respektował go nikt, toteż wojna wybuchła po dwóch latach, a brak atlantyckich okrętów rekompensowała w 1625 roku Ludwikowi XIII dwukrotnie silniejsza (20 jednostek) eskadra holenderska. Pomoc przysłali także Anglicy, wspierając 15 września de Montmorency’ego, który zatopił 11 statków z La Rochelle przy wyspie Ré. Co ciekawe, Anglia przyjęła do portów pobitych roszelskich braci w wierze.

Dwa lata później angielski monarcha Karol I Stuart twardo stanął po stronie buntowników. Anglia obawiała się bowiem widocznego przebudzenia bezradnej dotychczas na morzu Francji, którą należało obezwładnić, nim Richelieu wcieli w życie swoje projekty. Do lipcowej wyprawy za kanał La Manche lorda Buckinghama pchała też uraza po storpedowanej przez kardynała romansowej intrydze z Anną Austriaczką, królową Francji (któż nie pamięta „Trzech muszkieterów”?).

Rekrutowana pospiesznie (dojdzie do 25 tys. żołnierzy) na wieść o nadciągających Anglikach armia królewska ruszyła pod hugenocką stolicę. Nie było w niej jednomyślności. Dalecy od radykalizmu pastorów i plebsu notable, w tym wybrany niebawem na mera armator Jean Guiton, opowiadali się za wiernością protestanckiej wierze, ale i koronie. La Rochelle ostrzela więc wprawdzie pod bramami wojska króla, ale nie wpuści też Buckinghama.

Dowódcy królewscy uważali, że walny atak zda się na nic. Okrętów było za mało. Miasto mogła zmusić do poddania tylko blokada lądowa i morska odcinająca je od Anglików i zaopatrzenia. Richelieu zatwierdził więc projekt inżyniera Métézeau, który zaplanował przecięcie wejścia do portu tamą z wrotami przepuszczającymi morskie przypływy i odpływy. Długą na 1600 m, osadzoną na zatopionych wrakach, kamienną konstrukcję osłaniać miały od strony oceanu dziesiątki zakotwiczonych okrętów i łodzi. Nie stanowiły wprawdzie zagrożenia dla Royal Navy, ale utrudniały jej ciężkim jednostkom manewry na wodach przybrzeżnych. Umocnieniom lądowym Anglicy nie mogli nic zrobić.

Flota roszelska zdoła wprawdzie umknąć (w styczniu 1628 roku), nim pułapka się domknie, ale tama, z której można było razić miasto i angielskie okręty, spełni swój cel. Kipiący energią Richelieu nadzorował prace, co uwiecznił słynny obraz de la Motte’a z 1881 roku.

Lądowanie ekspedycji Buckinghama (20 lipca 1627 roku) na odległej o 3 km od La Rochelle wyspie Ré (30 km długości i 5 km szerokości) zagrażało blokadzie miasta. Co więcej, obsadzając ujścia Żyrondy i Loary, Anglicy mogli sparaliżować francuski handel atlantycki.

Na drodze stała im tylko załoga fortu Saint-Martin dowodzona przez Jeana de Saint-Bonnet de Toiras. Los zetknął na wyspie dwóch królewskich faworytów. Naprzeciw de Toirasa (znielubionego potem za sukcesy przez kardynała) stanął ulubieniec aż dwóch Stuartów – George Villiers, książę Buckingham. W ciągu następnych tygodni sławę zyska tylko Francuz, a dowodzący nieudolnie angielski dworak udowodni, że przypisywane mu klęski wypraw do Palatynatu i Kadyksu nie były przypadkiem.

Mimo przewagi książę przez ponad trzy miesiące nie zdobył fortu. Co gorsza, nieszczelność angielskiej blokady pozwoliła Francuzom dostarczyć po-siłki zdziesiątkowanej załodze, i to w chwili gdy de Toiras rozważał kapitulację. Z okrzykami „Niech żyje król!” oraz „Przejść lub zginąć!” statki de Beaulieu-Pressaca przerwały nocą 8 października angielski krąg. Jak pisze Jan Baszkiewicz: „oblężenie fortu Saint-Martin to klasyczny przykład wojny w koronkach. Odważne szturmy i heroiczne obrony przeplatały się z wymianą jeńców, grzeczności, prezentów. Buckingham posyłał Toirasowi świeże owoce, Toiras rewanżował się pudrem i wodą kwiatową, których angielskiemu dandysowi zabrakło”. W tle była jednak zażarta walka, głód obrońców, dziesiątkujące Anglików choroby i okrucieństwo obu stron wobec cywilów.

Na początku listopada Buckingham przerwał oblężenie, pochowawszy aż 4 z 7 tys. żołnierzy. Zginie z ręki fanatycznego purytanina, oficera marynarki Johna Feltona, podczas przygotowań do drugiej wyprawy, 23 sierpnia 1628 roku.

Odwrót Anglików spod Saint-Martin zbiegł się z końcem przygotowań armii królewskiej do oblężenia La Rochelle. Linia umocnień odcięła je od lądu, a z dwóch pobliskich fortów spadły nań pierwsze bomby. Zaskakujący szturm podjęty 8 listopada się nie powiódł, należało więc cierpliwie wzmacniać tamę i flotę, czekając na skutki głodu. 23 listopada kardynał wezwał do Bretanii flotę księcia de Guise. Nie przepuścił też wypędzonych przez obrońców kobiet i dzieci, gdyż wydłużyłby tym oblężenie. Od stycznia 1628 roku z roszelskich ulic zaczęły znikać nie tylko psy i koty, ale nawet szczury. Ducha obrony pod- trzymywała już tylko wiara w angielską odsiecz i twarda ręka Guitona, który hamował defetystów. Ci liczyli na łaskę króla, który w kwietniu dołączył do kardynała.

Żagle 50 angielskich okrętów lorda Denbigha, nadciągających 11 maja wraz z transportem żywności, zdawały się odwracać los miasta. Jednak ku rozgoryczeniu obrońców Anglicy zakotwiczyli w pobliżu Ré, ograniczając się do obserwacji. Po tygodniowych wahaniach Denbigh zbliżył się wreszcie do tamy, bijąc w nią z dział. A że efekt okazał się mizerny, zawrócił do Anglii.

Deputacja La Rochelle uzyskała w lipcu w Londynie jedynie mgliste obietnice, a do 16 sierpnia Ludwik XIII przedstawi konkretne warunki kapitulacji. Jej widomym znakiem miało być (poza otwarciem bram) zburzenie jednej z portowych wież. Nagrodą za odmowę zdawała się kolejna potężna (ponad 100 jednostek pływających) wrześniowa ekspedycja lorda Lindseya, który też podjął próbę zniszczenia tamy. Ogień artyleryjski nie wyrządził jej jednak większej szkody, a posłane ku niej brandery – pływające „machiny piekielne” – zatrzymały łodzie osłony. Zakotwiczona w pobliżu Ré flota Lindseya mogła tylko biernie obserwować upadek wygłodzonego miasta. Ludzie umierali w nim na ulicach (tylko 18 października naliczono 400 ofiar), a rozrzucane przez agentów kardynała ulotki osłabiały ducha obrońców i wzmagały szpiegomanię.

Wreszcie 29 października deputacja rady miejskiej padła na kolana przed królem, uzyskując zapewnienie opieki. Nazajutrz otoczony zbrojnymi kardynał przyjął kapitulację resztek wygłodzonego i zdziesiątkowanego garnizonu. Zastąpi go wojskiem królewskim.

Trwające rok, dwa miesiące i 16 dni oblężenie kosztowało życie od 15 do 20 tys. mieszkańców i obrońców La Rochelle. W dzień Wszystkich Świętych 5 tys. ocalałych roszelczyków witało w mieście swego władcę, a burza szalejąca od 6 do 8 listopada zniszczyła przeklętą tamę. Dwa dni później flota Lindseya podniosła kotwicę. La Rochelle nie podniesie już głowy.

Dalekosiężne cele strategii morskiej kardynała były jasne – silna marynarka wojenna miała chronić flotę handlową, otwierając Francji nowe drogi do pomyślności. Richelieu rozpoczął reformy profesjonalnie: jego ludzie objechali wybrzeża i spisali dokładne raporty. Wyzierała z nich nędza portów i bezsilność, np. w Nantes cały handel przechwycili Holendrzy. Na wybrzeżu atlantyckim naliczono w 1629 roku tylko 5 tys. marynarzy, 700 cieśli, 200 kanonierów, 136 mistrzów nawigacji i 60 kapitanów. Mimo to już od trzech lat budowano (w Dieppe, Hawrze, Fécamp, Honfleur, Breście i Bordeaux) pierwsze od lat królewskie okręty. Porty, zwłaszcza Hawr i ulubiony przez Purpurową Eminencję Brest, wymagały wielkich nakładów na kanały portowe, fortyfikacje, magazyny, manufaktury i kuźnie. Duże pieniądze wpom- powano w Brouage, którego położenie nie sprzyjało żegludze, ale pozwalało nadzorować, tak jak La Rochelle, północne brzegi Hiszpanii.

Wybrzeże prowansalskie zlustrowano w 1633 roku. Najważniejszego portu – Tulonu, broniła jedna wieża ogołocona z armat, a twierdzą dowodził „śmieszny gubernator, który za cały garnizon ma żonę i służącą, a od lat 20 nie dostał grosza”. Prawie bezbronna Prowansja żyła w cieniu porywających towary i ludzi piratów, zwanych wciąż Barbareskami. Ludzie kardynała, w tym faworyt jego faworyta, przyjaciela i tajnego emisariusza, ojca Józefa (zwanego szarą eminencją), Franćois Sublet des Noyers, zbudują tam administrację zarządzającą rosnącą w siłę flotą okrętów i galer. W Tulonie pierwsze prace podjęto w 1641 roku.

Budowa okrętów postępowała w miarę szybko. W 1628 roku pod La Rochelle zdołano zebrać 239 jednostek, ale zaledwie 30 można uznać za (i to słabe) okręty wojenne. Siedem lat później na wojnę z Hiszpanią wypłynie już 46 francuskich okrętów, a w 1642 roku w Tulonie staną 63 okręty i 23 galery. Flota ta, częściowo zbudowana u siebie, a częściowo kupiona w Holandii, Szwecji i Danii, była jednak różnej jakości. Zwodowany w 1636 roku w La Roche-Bernard galeon „La Couronne” miał wprawdzie 68 dział (o rok młodszy angielski „Sovereign of the Seas” mógł bić aż ze 104 luf umieszczonych na trzech pokładach), lecz nie mieścił się w żadnym francuskim porcie i niezbyt nadawał się do współpracy z resztą okrętów. Służył tylko dziewięć lat.

Jeśli nawet przez pierwsze lata stocznie nie były zbyt wydajne, to główną zasługą kardynała było przywrócenie ich do życia, dokształcenie (we Włoszech i w Holandii) fachowców oraz przyciągnięcie cudzoziemców.

Państwo Purpurowej Eminencji to nie tylko wzmocnienie władzy królewskiej kosztem różnych opozycji. To także pomnik nepotyzmu: piramida klientów, namaszczonych kuzynów i ludzi, dla których służba kardynałowi była losem na loterii. Richelieu otrzymywał od nich to, czego w szarpanych konfliktami i intrygami francuskich elitach bardzo brakowało: bezwzględną lojalność. Ten sam klucz zastosował w marynarce. Na jej czele stanęli ludzie świeccy: d’Harcourt, Maillé-Brezé i de Pontcourlay (dwaj ostatni to siostrzeńcy kardynała i przyszli generałowie galer) oraz arcybiskup Bordeaux de Sourdis, którzy wcześniej za wiele morza nie widzieli. Byli jednak wierni.