NIK o organizacji i finansowaniu przejść granicznych

Zdaniem NIK służby graniczne powinny kupować i zapewniać utrzymanie sprzętu kontrolnego we własnym zakresie i z własnych środków, bez obowiązkowego angażowania wojewodów. Pozwoliłoby to skrócić proces zakupów i zapewnić ich zgodność z oczekiwaniami służb. W ocenie Izby zarówno Służba Celna jak i Straż Graniczna organizacyjnie są przygotowane do przejęcia takiego obowiązku.

NIK sprawdziła organizację i finansowanie przejść granicznych na lubelskim odcinku granicy państwowej z Ukrainą i Białorusią. Lubelski Zarząd Obsługi Przejść Granicznych, zarządzający przejściami w imieniu wojewody zobowiązany był do nieodpłatnego udostępniania służbom granicznym pomieszczeń, wyposażenia, urządzeń technicznych i sprzętu kontrolnego oraz do utrzymywania ich w dobrym stanie.

W latach 2011-2013 Zarząd Obsługi zapewnił Służbie Celnej i Straży Granicznej warunki do sprawnego funkcjonowania 10 przejść granicznych. Zainwestowano tam ogółem 222 mln zł, wykorzystując zarówno państwowe (90%) jak i unijne (10%) środki finansowe. Inwestycje związane były przede wszystkim z budową drogowego przejścia granicznego w Dołhobyczowie, rozbudową przejścia w Zosinie i budową nowego budynku dla służb granicznych na kolejowym przejściu granicznym w Dorohusku. Tylko w niewielkim stopniu natomiast zostały zaspokojone potrzeby dot. wyposażenia: Zarząd Obsługi zrealizował zaledwie 37% złożonych zapotrzebowań Służby Celnej, w tym m.in. na sprzęt kontrolny i urządzenia techniczne. Powodem były ograniczone środki, zapisane na ten cel w budżecie.

Pomimo niewielkiego zaspokojenia potrzeb Służby Celnej przejścia graniczne funkcjonowały sprawnie. Było to możliwe dzięki Ministerstwu Finansów i Izbie Celnej, które w 96% sfinansowały zakupy niezbędnych do kontroli urządzeń i sprzętu. NIK zwraca uwagę, że wykorzystywanie przez Służbę Celną urządzeń i sprzętu kontrolnego przyniosło budżetowi państwa łącznie 79 mln zł korzyści finansowych, w tym ponad dziewięć razy więcej z kontroli prowadzonych z użyciem sprzętu własnego, niż z kontroli z użyciem urządzeń i sprzętu udostępnionego przez wojewodę.

W ocenie NIK obecny, niski poziom realizacji potrzeb Służby Celnej może w przyszłości sprawić, że kontrola na przejściach granicznych będzie mniej skuteczna. Większą skuteczność kontroli może zapewnić zaopatrywanie się służb granicznych w urządzenia ruchome i sprzęt kontrolny we własnym zakresie, z pominięciem służb wojewody.

Taka sytuacja wskazuje również na potrzebę wprowadzenia zmian w prawie, które umożliwiłyby przeniesienie części obowiązków wojewodów na graniczne służby kontrolne. Chodzi przede wszystkim o zaopatrywanie służb w specjalistyczne urządzenia techniczne i przenośny sprzęt kontrolny. Dzięki temu możliwe będzie bardziej efektywne wydatkowanie środków z budżetu państwa na etapie zakupu urządzeń i sprzętu oraz poprawa skuteczności kontroli granicznej. Poza tym przejęcie tych zadań przez służby graniczne sprawi, że procedura zakupów będzie sprawniejsza, a służby będą miały pewność, że parametry techniczne urządzeń i sprzętu odpowiadają ich oczekiwaniom. Stanie się to możliwe dzięki wyeliminowaniu - przy tego rodzaju zakupach - pośredniego ogniwa, jakim obecnie jest Zarząd Obsługi Przejść Granicznych.

Wprowadzenie proponowanych przez NIK zmian pozwoli na przysporzenie Skarbowi Państwa przez Służbę Celną z samego tylko woj. lubelskiego korzyści finansowych na poziomie 3-5 mln zł rocznie.

W ocenie NIK konieczne jest także zwiększenie puli środków na zakup nowych urządzeń i sprzętu kontrolnego dla Służby Celnej, ponieważ sprzęt i urządzenia przekazane przez Zarząd Obsługi są już w znaczącym stopniu zużyte. W praktyce oznacza to, że duża część sprzętu - w tym wszystkie urządzenia RTG służące do prześwietlania pojazdów i bagażu, zużyte w niemal 100%, w najbliższych latach mogą stać się trwale niezdatne do użytku i nie będą mogły służyć przeprowadzaniu kontroli.

Według stanu na 31 grudnia 2013 r. Lubelski Zarząd Obsługi Przejść Granicznych zarządzał majątkiem o wartości początkowej 651 mln zł. Majątek ten - wykorzystywany przez 11 przejść granicznych - stopniowo traci na wartości. Stopień umorzenia majątku wykorzystywanego przez Straż Graniczną wynosił blisko 33%, a Służbę Celną - aż 83%. Natomiast w Wydziale Zwalczania Przestępczości Izby Celnej, działającym w strukturach Służby Celnej, majątek (głównie urządzenia RTG) umorzony był w całości. Tylko dzięki Ministerstwu Finansów, które sfinansowało zakup nowych aparatów RTG, Wydział ten mógł przeprowadzać kontrole samochodów ciężarowych w terminalu samochodowym w Koroszczynie.

Innym problemem, na który zwrócili uwagę inspektorzy NIK, jest deficyt środków jakimi dysponuje Zarząd Obsługi Przejść Granicznych na naprawę lub utylizację urządzeń kontrolnych służb granicznych. Powoduje to m.in., że nienadające się do naprawy i niedziałające od 4-5 lat dwa urządzenia RTG do prześwietlania samochodów ciężarowych nadal pozostają w terminalu samochodowym w Koroszczynie. Niezbędne jest zatem uwzględnianie w budżecie Zarządu potrzeb, których dotychczas nie brano pod uwagę, np. dotyczących utylizacji urządzeń. Zdaniem NIK Zarząd powinien również na bieżąco decydować o sprzedaży lub likwidacji urządzeń, których naprawy stały się nieopłacalne.

Mając na względzie konieczność jak najsprawniejszej pracy służb na przejściach granicznych, Najwyższa Izba Kontroli, przy pełnej akceptacji Wiceministra Finansów - Szefa Służby Celnej, sformułowała propozycję zmiany systemowej: zwolnienia wojewody z obowiązku zakupu i utrzymania urządzeń i przenośnego sprzętu kontrolnego, użytkowanego przez służby graniczne. NIK złożyła także związany z tym odpowiedni wniosek de lege ferenda, dotyczący zmiany rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie obowiązków wojewody.