Zmartwychwstanie w obrazach mistrzów

Ale jeśli szukać arcydzieł, to wydaje się, że znacznie więcej powstało ich na temat męki i ukrzyżowania Chrystusa. Może dlatego, że dotykają najbardziej osobistych i najtrudniejszych doświadczeń każdego człowieka: cierpienia i śmierci. A namalowanie wizji Zmartwychwstania, oddającego boską naturą Zbawiciela, wymaga spojrzenia poza granice ludzkiego doświadczenia. Jednak mistrzom zdarzają się wybitne dzieła i na ten temat.

Z pewnością należy do nich Zmartwychwstanie Piero della Francesca z 1463 roku. Fresk ten artysta namalował w ratuszu swojego rodzinnego miasta Sansepolcro w Toskanii jako jego symbol, bo miejscowość ta ma w swojej nazwie i herbie Grób Pański (legenda mówi, że założyli ją pielgrzymi wracający z Ziemi Świętej z relikwiami).

Majestatyczny Chrystus o surowym spojrzeniu stoi frontalnie, opierając nogę w pozie zwycięzcy na płycie swego grobu. W ręce trzyma białą chorągiew z czerwonym krzyżem - symbolem Zmartwychwstania. Niezwykła moc jest w nim samym, więc nie potrzebuje pomocy posłańców z nieba. Linia sarkofagu dzieli horyzontalnie obraz na dwie części. Artysta podkreśla, że jest to przełomowy moment w historii ludzkości, gdy Chrystus budzi uśpiony świat i podnosi go do nowej sfery. Krajobraz widoczny poza jego plecami na poły jest jałowy, a na poły zielony, co symbolizuje odkupienie grzechów i triumf życia nad śmiercią.

Badacze mówią, że jeden z mężczyzn wśród śpiących żołnierzy opartych o sarkofag (z lewej strony, ten, który dotyka głową drzewca sztandaru Chrystusa, co symbolizuje jego wiarę), to autoportret samego artysty.

Dzikie króliki na wzgórzach

Kilkanaście lat później, w latach 1475-79, Giovanni Bellini maluje w Wenecji uduchowione Zmartwychwstanie (pierwotnie przeznaczone do rodzinnej kaplicy Marco Zorzi kościoła San Michele in Isola, obecnie w Gemäldegalerie w Berlinie). Chrystus w całej postaci z chorągwią Zmartwychwstania unosi się tu w „niebiańskiej sferze" ponad Ziemią i błogosławi światu. Pod stopami ma rozległy pejzaż ze wzgórzami, na których widać biegające dzikie króliki (symbole życia) i rysujące się w oddali miasto. W głębi podążają pobożne niewiasty, wśród których tylko święta Maria Magdalena (w biało-czerwonych szatach) jest świadoma wagi dokonującego się wydarzenia o wczesnym wiosennym poranku. Na pierwszym planie przy skalnym pustym grobie widać zaskoczonych rzymskich strażników. Dwaj z lewej wzorowani są postaciach z obrazów szwagra Belliniego, równie sławnego malarza Andrei Mantegni.

Warto przypomnieć także Zmartwychwstanie Rafaela, jedno z pierwszych jego dzieł (powstałe między 1499 a 1502), ujawniające już wielki talent. Wyróżnia je wyczucie przestrzeni i koloru oraz symetryczna, a zarazem dramatyczna kompozycja, zdradzająca u młodego artysty doskonałą znajomość malarstwa swojej epoki, jak i poszukiwaniu własnych rozwiązań. Triumfującemu na tle nieba Chrystusowi towarzyszą dwa anioły, oddające mu chwałę. W tle widać trzy Marie (Matka Boża, Maria Magdalena i Maria Kleofasowa), podążające do grobu, nieświadome jeszcze, co się wydarzyło. Żołnierze z zaskoczeniem i niedowierzaniem spoglądają w górę. Na dolnej krawędzi obrazu leży bezwładny wąż, symbolizujący pokonanego szatana. Nie wiemy na czyje zamówienie dzieło Rafaela powstało. Być może rodziny Baronci jako malowidło ołtarzowe do kościele św. Augustyna w Citta di Castello w Umbrii, który został poważnie zniszczony przez trzęsienie ziemi w roku 1789. Badacze odkryli je dopiero w końcu XIX wieku. Wówczas znajdowało się w zbiorach szkockiego arystokraty, lorda Arthura Fitzgeralda Kinnairda. Dziś jest poza Europą, w Muzeum Sztuki w Sao Paulo.

Zmartwychwstanie Rafaela przywodzi na myśl dużo lepiej znane jego ostatnie dzieło „Przemienienie", malowanie którego 37-letniemu artyście przerwała śmierć w 1520 roku. Oczywiście Przemienienia nie należy mylić ze Zmartwychwstaniem. Przemienienie miało miejsce jeszcze za życia Jezusa na Górze Tabor. Chrystus ujawnił tam w obecności trzech swych uczniów - Piotra, Jakuba Starszego i Jana – w pełni swoją boską naturę, ukazując się im w przemienionym wcieleniu w otoczeniu proroków.

Aureola jak słoneczna kula

W malarstwie zdarza się, że sceny Zmartwychwstania wykorzystują pewne przyjęte kompozycyjne cechy Przemienienia. Tak właśnie jest w Zmartwychwstaniu słynnego niemieckiego malarza Mathiasa Grünewalda, powstałym około 1515 roku. To metafizyczne dzieło ma niezwykły ładunek ekspresji. Jezus w purpurowej królewskiej szacie wzbija się w przestworza z niebywałą dynamiką, unosząc w górę przebite dłonie. Światło wokół niego tworzy już nie aureolę, ale jakby płonącą słoneczną kulę. Żołnierze w zbrojach i z mieczami przerażeni i oślepieni blaskiem padli na ziemię przy pustym grobie. Obraz namalowany został na zamówienie zakonu w Isenheim, który prowadził przyklasztorny szpital i przytułek dla umierających. Niósł konającym nadzieję i pociechę konającym. Obecnie znajduje się w Musée d'Unterlinden w Colmar we Francji.

Zupełnie inną wersję skupionego i wyciszonego Zmartwychwstania stworzył Hans Memling ołtarzowym tryptyku z około1490 z Brugii (obecnie obraz znajduje się w zbiorach Luwru w Paryżu), Scena Zmartwychwstania zajmuje w nim centralny panel. Chrystus ma tu uduchowioną delikatną i pogodną twarz. O jego męczeństwie przypominają rysujące się w oddali krzyże na Golgocie. Strażnicy grobu pogrążeni są w głębokim śnie. Tymczasem białoskrzydły Anioł odsuwa ciężką kamienną pokrywę. Chrystus jedną nogą stoi jeszcze w grobie, ale drugą jest już poza nim. Nie dotyka stopą ziemi, lekko unosi się ponad nią. Lewe skrzydło tryptyku przedstawia męczeństwo św. Sebastiana, a prawe Wniebowstąpienie Chrystusa (widać już tylko jego stopy niknące w chmurze), którego świadkami są Apostołowie i Maria.

Zmartwychwstanie Paola Veronese z 1570 roku (płótno obecnie w Gemäldegalerie w Dreźnie) wywiera silne wrażenie. Chrystus ma tu szeroko rozłożone ramiona, jak w scenie Ukrzyżowania, jednocześnie już oswobodzony wznosi się ku rozświetlonemu jasnemu niebu. W tle obrazu widać kobiety, którym anioł oznajmia nowinę.

Mistyka i energia

Mistycyzm i ekspresja jeszcze wspanialej łączą się w Zmartwychwstaniu El Greca, które nosi wszystkie cechy dojrzałego stylu artysty. Jasna wydłużona postać Chrystusa zwycięsko unosi się ku niebu. Jej tłem jest świetlista mandorla - owalna poświata. Biały sztandar symbolizuje zwycięstwo, a czerwony męczeństwo. Nogi Zbawiciela wciąż są ułożone tak jakby były przybite do krzyża, lecz z całej sylwetki Zmartwychwstałego bije spokój, a jednocześnie duchowa wewnętrzna siła, skontrastowane z ekspresją powyginanych i zdeformowanych ciał przerażonych żołnierzy, zdających się spadać w otchłań