Stan przyzwoitości

Tadeusz  nigdy mnie nie namawiał, żebym wstąpił do partii. Inni tak, ale on nie. „Ja wiem, mówił, ty jesteś po drugiej stronie barykady. „Myśmy się spotykali na gruncie sztuki, to był nasz wspólny temat. Przypominam, on oddał tę legitymację partyjną. Bardzo pomagał ludziom. Jak ktoś ze środowiska miał problemy mieszkaniowe, zdrowotne – zawsze można było na niego liczyć. Dlatego bardzo mnie zabolało, gdy ludzie, których zatrudniał, ustawiał w życiu – wyrzucili go z jego teatru.

Tadeusz zawsze powtarzał jedno: Emilian, ćwicz! Twoją siłą będzie to, czego się nauczysz...

Kim jesteśmy

Małgorzata: – W przeddzień stanu wojennego pojechałam z koleżanką na wieś. Po świniaka na święta. Z mężami i dziećmi. Na miejscu obrobiliśmy mięso. Nazajutrz rano powrót. Sypał śnieg, na ulicach suki, transportery. Dojechaliśmy do naszego mrówkowca. Za sąsiada mieliśmy emerytowanego pułkownika. W nocy już dobijała się do nas milicja. Pułkownik powiedział, że nas nie ma. Może dlatego oszczędzili drzwi. Krótka rozmowa z mężem. Mam czekać w domu, aż po mnie przyjdą czy jechać do stoczni? Ja, 27 lat,  młoda  żona i matka dwuletniego syna. Mąż nie był zaangażowany w „Solidarność". Ale mnie wspierał. Często zajmował się dzieckiem, domem – ale to ja zawsze gotowałam! Pracował na politechnice. „Bierz szczoteczkę, ciepłe ubranie i jedź", powiedział.

Kochałam moje dziecko i męża, bałam się, ale musiałam tak zrobić. Wzięłam ze sobą legitymację delegata na I Krajowy Zjazd „Solidarności", bo przecież na dowód mogli mnie nie wpuścić. Kto by mnie w tym tłumie  rozpoznał. Pojechałam do stoczni.

Emilian: – Stan wojenny zastał mnie u dziewczyny, na placu Grzybowskim. Wyjechałem od niej przed północą. Jechałem do domu na Belwederską. Zamieć. Patrzę, jedzie czołg, gazik, żołnierze. O co chodzi? No taaak, nagle zrozumiałem: ci Amerykanie to mają kasę! Wynająć Warszawę na film wojenny... Naprawdę tak pomyślałem! Że przygotowują plan filmowy. Takie większe zbiorówki  często urządzało się w nocy.  Na placu Zbawiciela stał w zadymce mężczyzna z dzieckiem, które miało rękę podniesioną przed siebie jak w geście „Heil Hitler". Ręka była w gipsie. Pewnie obojczyk. „Panie ratuj, zawieź nas do domu. Nic nie jeździ".  Po drodze zatrzymaliśmy się przy jakimś żołnierzu.  Pytam, co się dzieje. A on,  jakiś mało przytomny: „Nie wiem, chyba Niemcy".

A rano powitał mnie generał.

Małgorzata: – W stoczni byłam do 16 grudnia, w międzyzakładowym komitecie strajkowym. Czytałam odezwę do wojska i milicji. Potem co roku na 13 grudnia puszczała  to Wolna  Europa.  16 grudnia w nocy  wdarło się ZOMO.  Z sali, gdzie przebywaliśmy, wypuszczali pojedynczo. Każdego legitymowali. Wyczytali mnie, a taki kurdupel w mundurze, metr sześćdziesiąt, drze się: „To moja, to moja!" Byłam już na liście. Załadowali nas do suk, po dwadzieścia do jednej. Stoczniowcy zrobili żywy dywan, położyli się na ziemi. Nie chcieli nas oddać. Ale Andrzej Milczanowski zarządził, żeby wstawać. Bo dojdzie do tragedii. Zaraz przy wyjeździe ze stoczni była piekarnia. Ludzie zaczęli rzucać bochenkami chleba w naszą stronę. Drzwi były otwarte, dwa bochenki wpadły do środka. Chleb jeszcze gorący. Postanowiłyśmy, że go ususzymy. Na opłatek wigilijny.

Marek: – Trzynastego rano, w niedzielę pojechałem pod dworzec w Gdańsku. Było dużo ludzi. Krzyczeliśmy, niektórzy rzucali kamieniami, doszło do starć... Należałem do „Solidarności", ale nie zajmowałem żadnych stanowisk. Dlaczego nie zaangażowałem się czynnie? Nie czułem się na siłach. Nie byłem bojownikiem. Myślę, że wpływ miały wojenne przeżycia. Zostawiły ślad w mojej psychice. A może tylko tak sobie tłumaczę? Ale ja naprawdę myślałem: więcej mogę zrobić, pracując naukowo. Działałem w Polskim Towarzystwie Socjologicznym. Organizowaliśmy spotkania z ludźmi nauki. Była u nas Jadwiga Staniszkis, Andrzej Tymowski. Władze utrudniały nam, jak mogły.  Wymawiano nam lokale na odczyty. Miałem swojego opiekuna z SB, który mnie próbował zastraszać, wzywać do siebie – nigdy tam nie poszedłem. Miałem metodę: po wezwaniu albo próbie jakiegoś szantażu od razu powiadamiałem kolegów ze środowiska naukowego. W 1980 roku ogłosiliśmy konkurs na pamiętniki sierpniowe, które udało się wydać najpierw na powielaczu w latach 80., a w postaci książkowej już w wolnej Polsce.

Małgorzata: – Ze stoczni zawieźli nas do  komendy wojewódzkiej. Co jakiś czas wzywali z dołka na przesłuchania. Wprowadzono mnie do gabinetu. Za biurkiem – młody  kapitan. Położył palec na ustach i podszedł do umywalki, która była w kącie. Odkręcił wodę i mnie  przywołał: „Proszę nie używać żadnych nazwisk, nie mówić o niczym, co się działo w stoczni. Zachowywać się spokojnie, odpowiadać na pytania, ale bez wdawania się w szczegóły". Później, po latach dowiedziałam się, że był cywilnym prokuratorem. W nocy ściągnęli go z domu na komendę, żeby przesłuchiwał.

Emilian: – W grudniu mieliśmy wyjechać do Stanów z Kolędą-Nocką Ernesta Brylla. Pagart podpisał umowę. Polska premiera odbyła się w Starej Prochowni. Reżyserem był Krzysztof Bukowski, a występowali Krzyś Kolberger, Ania Chodakowska, Marek Kondrat, Halina Frąckowiak, Krysia Prońko – bardzo ładne mieliśmy te kolędy, no i nic z tego. Wyjechaliśmy dopiero później na podstawie tzw. wojennych paszportów. Sporo grałem w Narodowym, w filmach. I to wszystko się ucięło...  Jestem złota rączka. Wszystko umiem naprawić. W wieku kilkunastu lat pracowałem na budowach, zrywałem owoce. Miałem własne pieniądze na rower, płyty czy ubrania. Zawsze naprawiałem znajomym, jak coś się zepsuło. W samochodzie woziłem torbę z narzędziami. Byłem przygotowany. I wtedy, w stanie wojennym, poprzez znajomych, z polecenia znajdowałem prace. Łazienki, kuchnie, glazura, malowanie, hydraulika – proszę bardzo. W 1982 zacząłem grać w Teatrze Domowym. Nie dla pieniędzy. Był kapelusz, ludzie coś tam wrzucali, ale niewiele, bo sami nie mieli. Najwyżej, żeby paliwo się zwróciło. Grałem więc i remontowałem. I tak chyba do połowy lat 80.

Z kolegami umówiliśmy się, że nie bierzemy zleceń z radia i telewizji. Tylko teatr. Jest bojkot. To był naturalny odruch, należało władzy dać opór. Przyzwoitość nakazywała tak się zachować.

Aktorów uważano wtedy niemal za bohaterów narodowych. Status zawodu bardzo się podniósł, ludzie nas szanowali. Kiedyś dziennikarka zapytała mnie, panie Emilianie, co pan czuł, cierpiąc za miliony. Droga pani, proszę zapytać milionów, bo one bardziej cierpiały ode mnie, odpowiedziałem.

Kiedyś w stanie wojennym wysiadłem z samochodu, żeby zapytać o coś kierowcę autobusu. Na Wiatracznej. Mówię do niego, ale widzę, że ma bardzo dziwne oczy. I jakby patrzył gdzieś za mnie. Poczułem ostry ból w kręgosłupie, zemdlałem. Ocknąłem się w swoim samochodzie z czterema milicjantami. W Pałacu Mostowskich przesłuchiwał mnie major. Uprzejmy. Nawet przeprosił za tych milicjantów: „Z takimi ludźmi pracuję, niestety... Ale tak w ogóle pan nie ma się czego obawiać. Bo jest  pan znany. Jakby się coś przydarzyło, upomni się o pana wielu ludzi". Czyli chce pan powiedzieć, że są ludzie, którzy nie są znani i o nich nikt się nie upomni? „To pan powiedział".

Dokąd zmierzamy

Marek: – W połowie lat 80. władza wciąż starała się ingerować w nasze zebrania w PTS.  Jeden z sekretarzy komitetu wojewódzkiego zadzwonił do mnie, żebym do niego przyszedł. Ja na to: nie  jestem członkiem partii i nie obowiązuje mnie dyscyplina. To on, jako członek PTS, którego ja jestem szefem, powinien się do mnie pofatygować. Chciał ode mnie wyciągnąć informacje i przed zebraniem zrobić naradę aktywu. Żeby partyjni wiedzieli, jak mają postępować wobec prelegenta i tego, co będzie się działo.

Gdy wydrukowaliśmy na powielaczu „Pamiętniki Sierpniowe", zadzwonili z komitetu, że chcą wspólnie z ludźmi nauki, wykorzystując te pamiętniki, porozmawiać o demokratycznej odnowie. Odmówiłem. Wiem, że w porównaniu z tymi, którzy działali w podziemiu, byli aresztowani, cierpieli, moja ofiara jest bardzo mało warta. Oni ryzykowali życie, zdrowie, a ja byłem tylko nękany, straszony. W tym sensie im nie dorastałem. Ale dziś, będąc na emeryturze, mam spokojne sumienie, że zachowałem się przyzwoicie.

Małgorzata: – W stanie wojennym zatrzymywano mnie jeszcze kilkakrotnie. Wyszłam w Wigilię po zakupy, wracam z dwoma karpiami i makiem. Podjeżdża milicja, ładują mnie do samochodu i na komendę. Z tymi karpiami. Przesłuchanie, straszą, że zamkną. Ale puścili o 21.30.  Jeszcze zdążyłam z Wigilią przed północą.

Gdy wróciłam do swojego zakładu, nie było już dla mnie etatu. Zaczęłam szyć suknie ślubne. Talent plastyczny miałam, reszty się nauczyłam. Szyłam, ale i działałam potajemnie dla związku.  Akcje, ulotki, spotkałam się między innymi ze związkowcami z Francji. W sierpniu zostałam internowana. Lato, Darłówek. Wysiadamy, a tam pan Mazowiecki z panem Geremkiem spacerują. Woroszylski, poeta, napisał mi potem wiersz o jesiennej dziewczynie. A w jakimś kolorowym piśmie w Stanach ukazało się moje zdjęcie, bez mojej wiedzy zresztą, że piękna twarz „Solidarności". W Darłówku nie było źle, tylko ta tęsknota za domem. Gorzej mieli internowani, których osadzono w oddziałach zorganizowanych w aresztach. Raz przywieziono do nas dziewczyny z okropną wszawicą. Wszystkie ubrania wrzuciliśmy do pojemników.  Z francuskiego Czerwonego Krzyża  przyszedł jakiś płyn na wszy. Pan Geremek, znający języki, przetłumaczył, jak należy przygotować roztwór do odkażenia.

Wypuścili mnie w listopadzie, jak zgodziłam się wyjechać z Polski. Nie chciałam być Różą Luksemburg, która życie spędziła za kratkami. Wyjechaliśmy z mężem i synem do Niemiec. Ale nie zapomniałam, skąd jestem. Działałam  w stowarzyszeniu na rzecz porozumienia narodów polskiego i niemieckiego.  Organizowałam rocznice grudnia, w księgarni polskiej spotkania. Czy mi nie zarzucano, że uciekłam na łatwiznę? Wiadomo, jacy bywają ludzie. Zwłaszcza jak wróciliśmy na stałe w 1997, gdy syn zdał maturę i zbudowaliśmy dom... A my zarobiliśmy na to własnymi rękami! W wolnej Polsce można mówić wszystko. A ja się pytam, czy trzydzieści lat temu wszyscy mieli odwagę pójść na strajk i walczyć z władzą?

Dziś jestem na rencie i nie żałuje niczego w swoim życiu. Warto było. Mamy wolny kraj. Brakuje mi tylko  ludzkiej solidarności, takiej jaka nas wtedy łączyła. Polityką się nie zajmuję. No, może wtedy, jak rzucę kapciem w telewizor.

Emilian: – Nie lubię robić podsumowań. Po prostu żyję wciąż do przodu. Zawsze mam coś do zrobienia. Nigdy się nie nudzę. Skąd przychodzimy, kim jesteśmy, dokąd idziemy – to ważne pytania, które sobie codziennie powtarzam. Dobrze czuję się w Polsce. Nigdy stąd nie wyjadę. To moja ziemia.

W tekście wystąpili:

prof. Marek Latoszek, socjolog, m.in. wieloletni kierownik Zakładu Socjologii Medycyny i Patologii Społecznej Akademii Medycznej w Gdańsku, dziś na emeryturze.

Małgorzata Niesobska-Urbaniak, w latach 70. behapowiec w szczecińskim Zjednoczeniu Budownictwa, organizatorka strajków, delegat na I Krajowy Zjazd Solidarności, internowana w stanie wojennym.

Emilian Kamiński, aktor teatralny i filmowy, reżyser. Założyciel Teatru Kamienica i Fundacji Atut.