– To jest jak wstydliwa choroba. Osoby, którym odebrano certyfikat bezpieczeństwa, zazwyczaj milczą. Postanowiłem zachować się inaczej, bo odbieram to jako policzek. Ktoś uznał, że mogę zdradzić tajemnice RP jak menel, który za flaszkę wódki sprzedaje kradzione rzeczy – mówi „Rz” Mariusz Maszkiewicz, do niedawna wysoki urzędnik MSZ wpływający na polską politykę wobec Białorusi, a kiedyś ambasador RP w tym kraju.

Nie chce się pogodzić z decyzją ABW. Złożył nie tylko odwołanie, co zazwyczaj robi się w takich wypadkach, ale napisał również list do premiera Tuska. Zarzuca w nim, że ABW prowadzi politykę kadrową w polskiej dyplomacji, i dodaje: „w moim konkretnym przypadku podejrzewam, że chodzi o personalną intrygę, a być może także działanie w ABW obcych służb”.

– Nie można wykluczyć, że odmowa dostępu do informacji tajnych bywa elementem pewnej politycznej gry – przyznaje Andrzej Ananicz. Jak mało kto zna się i na służbach specjalnych, i na dyplomacji – był szefem Agencji Wywiadu, a teraz jest szefem Akademii Dyplomatycznej.

Sytuacja osoby sprawdzanej jest fatalna – nie wie, co kryje się za stwierdzeniem „nie daje rękojmi zachowania bezpieczeństwa”. Uzasadnienie jest bowiem przez ABW ze względu na bezpieczeństwo państwa utajniane.

– To są kafkowskie klimaty. Rozmawiałem z dwoma oficerami. Nie miałem pojęcia, jakie wnioski wyciągają z moich odpowiedzi, po każdej patrzyli na siebie. Gubiłem się w domysłach – opowiada jeden z dyplomatów poddanych procedurze sprawdzającej.

Łatwo sobie wyobrazić, że ktoś, kogo pozbawiono certyfikatu bezpieczeństwa, w czasie bezsennych nocy robi rachunek sumienia. Zastanawia się, czy w jego życiorysie znaleziono jakiś fakt, który uznano za kompromitujący. Obsesyjnie analizuje swoje znajomości, szuka w pamięci przypadkowych spotkań z ludźmi, którymi mógł się interesować kontrwywiad. Buduje hipotezy i je odrzuca.

– Dlaczego uznano, że mogę podlegać presji ze strony obcego wywiadu? Nie mam pojęcia. Może chodzi o pewne historie rodzinne, dotyczące spraw jeszcze przed moim urodzeniem? – mówi Mariusz Maszkiewicz, gdy z uporem naciskam, czy domyśla się, co w jego życiorysie mogło zaalarmować tajne służby.

I dodaje: – Ja nie znajduję nic.

Nieskazitelna postawa moralna, godne reprezentowanie Polski za granicą. Tak w Akademii Dyplomatycznej kształcącej kadry dla polskiego MSZ określa się cechy, jakie powinien posiadać dyplomata. Problem zaczyna się w momencie, w którym trzeba zdefiniować, co właściwie oznacza „godna i moralna postawa”.

[srodtytul]Niebezpieczne romanse[/srodtytul]

Pewne rzeczy bardzo się zmieniły. Inaczej się je ocenia niż jeszcze kilka lat temu. Przyjmuje się, że dyplomata może ulec ludzkim słabościom, mieć kryzys wieku średniego – przyznaje Andrzej Ananicz.

Innymi słowy: kiedyś podkreślano, że „rozwód nie sprzyja karierze dyplomatycznej”, a dyplomata powinien mieć „ustabilizowane życie prywatne”. Teraz znacznie bardziej liberalnie podchodzi się do kwestii zdrad małżeńskich i nowych związków.

– Nie zagląda się już, jak w czasach PRL, dyplomatom do łóżek. Wtedy rzeczywiście musieli się pilnować. Ale i tak w placówkach dyplomatycznych zawsze kwitło bujne życie romansowe – mówi Jan Piekarski, doświadczony, wieloletni dyplomata, który kierował także protokołem dyplomatycznym w MSZ.

Jest pewna różnica – kiedyś romanse nawiązywano w obrębie ambasady. Nie wynikało to bynajmniej z obawy, że obcy wywiad podstawi polskiemu dyplomacie swoją agentkę, ale z przyczyn bardziej prozaicznych.

– Nawet ambasador oszczędzał każdy grosz, bo wiadomo, jaki był przelicznik dewizowy. Drinki i kolacje na mieście nie wchodziły w grę. Jeśli ktoś szastał pieniędzmi, to znaczyło, że jest nie tylko dyplomatą i ma fundusze operacyjne – mówi jeden z dyplomatów.

[wyimek]Do Polski zazwyczaj nie docierają nawet najbardziej bulwersujące historie, których bohaterami są nasi dyplomaci[/wyimek]

Teraz jest oczywiście inaczej, a większa swoboda finansowa i obyczajowa sprawia, że zdarzają się związki dyplomatów z cudzoziemkami. Zdarza się też, że poznana na placówce cudzoziemka zamieszkuje w rezydencji ambasadora.

Moi rozmówcy twierdzą na ogół, że z punktu widzenia MSZ taka sytuacja nie jest niepokojąca. Ambasador nie ma prawa wynosić do rezydencji dokumentów tajnych, więc nic złego się nie dzieje i tajemnice dyplomatyczne nie są zagrożone.

– To dość naiwne myślenie. Ktoś, kto zamieszka w rezydencji ambasadora, ma doskonały wgląd w politykę, jaką prowadzi Polska w tym kraju. Wie, z kim spotyka się ambasador i co mówi na prywatnych przyjęciach – mówi, zastrzegając sobie anonimowość, jeden z obecnie urzędujących ambasadorów.

MSZ może być niezadowolone z romansu dyplomaty, zwłaszcza gdy jest tematem plotek w kraju, w którym reprezentuje Polskę.

Jednak polskie służby specjalne nie wydają świadectw moralności. Interesuje je, czy romanse dyplomaty mogą być inspirowane i kontrolowane przez obcy wywiad, a także czy dyplomata może być z powodów obyczajowych przez ten wywiad szantażowany.

– Dyplomaci czasem mają złudzenia, że coś dzieje się spontanicznie. Pamiętam taki przypadek: pewien dyplomata zachodni uważał, że całkowicie kontroluje sytuację, jest parę kroków przed naszymi służbami. Sam wybrał przecież lokal i bawił się świetnie – opowiada wieloletni agent wywiadu Gromosław Czempiński. – Aż do momentu, gdy wpadłem do jego pokoju z awanturą, że romansuje z moją żoną.

„Honey trap”, czyli słodka pułapka, jak nazywają to służby specjalne, to jedna z najbardziej popularnych metod operacyjnych. W pewnych krajach używa się jej jednak częściej niż w innych, bo łatwiej kazać agentce podjęcie romansu w kraju totalitarnym niż demokratycznym. Kiedy rozmawiam z Gromosławem Czempińskim, dowiaduję się interesującej rzeczy – nawet w czasach komunizmu, kiedy agent wywiadu poślubiał Rosjankę, kończył swą karierę, bo przestawano mu ufać.

Dyplomata powinien się pilnować nawet w kraju sojuszniczym. Ale są szczególne placówki, gdzie ambasador zdaje sobie sprawę, że za każdym razem, gdy podejdzie do okna, robi się mu zdjęcia. Cały czas jest pod lupą, a miejscowe służby specjalne zrobią wszystko, by go rozpracować – mówi jeden z ambasadorów. – Te placówki to Rosja i Białoruś.

Zadaję pytanie byłemu długoletniemu ambasadorowi RP w Rosji Stanisławowi Cioskowi, czy czuł się inwigilowany przez służby specjalne, i wiem, że odpowiedź jest dla niego kłopotliwa. Z Rosją łączą go związki biznesowe, więc odpowiedź w stylu „tamtejsze służby bezustannie podsłuchują zachodnich dyplomatów i starają się ich skompromitować” nie jest możliwa. Przytacza za to dwie anegdoty. Pierwsza dotyczy budynku polskiej ambasady w Moskwie. – Kiedy po objęciu placówki wydałem przyjęcie, pewien generał, który niewątpliwie miał związki z KGB, deklarował mi swoją ogromną sympatię dla Polski. Przy okazji powiedział, że doskonale zna ambasadę, bo brał udział w jej budowie – mówi Ciosek.

Druga anegdota opowiada, jak Ciosek wybrał się kiedyś na położony niedaleko ambasady rynek. – Podszedł do mnie mężczyzna, któremu spodobał się mój zegarek. Na wyciągniętej dłoni trzymał pistolet i chciał się wymieniać. Pomyślalem: „O Boże, to klasyczna prowokacja, za chwilę ktoś zrobi mi zdjęcia” – opowiada były ambasador.

Jeśli dyplomata nie zdaje sobie sprawy, że jest na celowniku obcych służb specjalnych, nie powinien być dyplomatą – tak twierdzą moi rozmówcy. Pewne rzeczy wyjaśnia się dyplomatom na szkoleniach, gdzie wbija się do głowy żelazne reguły – szczególny nacisk kładzie się na nieprzyjmowanie zaproszeń od biznesmenów i unikanie sytuacji korupcjogennych. Zazwyczaj liczy się jednak po prostu na ich zdrowy rozsądek i intuicję.

– Twardy charakter jest w dyplomacji cechą niezbędną. Jeśli ktoś wyobraża sobie życie ambasadora jako miłe bywanie na rautach, jest w błędzie. Życie na placówce oznacza izolację od znajomych i rodziny w kraju i ciągły stres – mówi Jerzy Marek Nowakowski, niedawno mianowany na stanowisko ambasadora na Łotwie. – Nie można się rozluźnić nawet na przyjęciu, bo trzeba mieć świadomość, że wygłoszone mimochodem uwagi mogą co najmniej znaleźć się w raporcie, jaki inny dyplomata prześle do swego kraju.

A jednak ten twardy charakter pożądany na stanowisku ambasadora jest często fikcją.

– Nikt tak łatwo jak dyplomata nie łamie się, gdy znajdzie się pod presją. Wynika to z charakteru tego zawodu. Wszystko jest zaplanowane – powiedzmy, stanowisko radcy w wieku 35 lat, wyjazd na placówkę w charakterze ambasadora koło czterdziestki. Jeśli dochodzi do jakichś komplikacji, dyplomatę czeka beznadziejne przetrzymywanie na jakichś posadkach w MSZ – mówi jeden z moich rozmówców. – Dlatego gdy obce służby rzucą na stół kompromitujące materiały, ambitny dyplomata jest w stanie zrobić dużo, by nie zniszczyły jego kariery.

[srodtytul]Gry z Łukaszenką[/srodtytul]

Kiedy białoruski kagiebista wypuszczał mnie z aresztu, powiedział: i tak dostaniemy cię w tej twojej Polsce – opowiada dziś Mariusz Maszkiewicz. Niedwuznacznie sugeruje, że jego kłopoty to efekt zemsty służb Łukaszenki.

W białoruskim areszcie Maszkiewicz znalazł się w 2006 roku, gdy pojechał jako osoba prywatna do Mińska i wziął udział w demonstracji opozycji. Jego ojciec rozpoczął wówczas głodówkę przed polskim MSZ, by wymusić na naszych władzach zdecydowaną interwencję. Wszystkie polskie media, stacje telewizyjne, poważne gazety, a także tabloidy, relacjonowały bulwersującą sprawę aresztowanego dyplomaty.