Niepodległość przez tydzień odzyskiwana

Artykuł pochodzi z archiwum "Życia Warszawy"

Ówczesne stołeczne gazety nie wspominały nic o odzyskaniu państwa w ten poniedziałkowy dzień. Napisały tylko, tak jak „Kurier Polski", o „wolnej Warszawie", tymczasem Kraków był już wolny od 1 listopada, zaś w Lublinie urzędował polski rząd, choć nie przez wszystkich uznawany.

Co wiedział mieszkaniec stolicy na temat sytuacji politycznej? Z agencyjnych doniesień – o rzeczy niebywałej, a mianowicie o abdykacji cesarza niemieckiego Wilhelma II, która nastąpiła 9 listopada. Mój ojciec mający wtedy kilkanaście lat wspominał później, że to był szok. Po pierwsze tuż przed wybuchem wielkiej wojny nikt nie przypuszczał, że w ciągu czterech lat runą trzy cesarstwa europejskie, po drugie – Wilhelm II uznawany był za postać niemal żelazną. A tu  po Warszawie, będącej pod niemiecką okupacją, pętały się tłumy zrewoltowanych żołnierzy, co wcale nie było bezpieczne. Na terenie Cytadeli  przebywało 8 tys. wojska oraz urzędników, a w mieście i wokoło niego było około 20 tys. uzbrojonych po zęby żołnierzy. I jak tu odzyskiwać niepodległość?

Oddaj broń!

Już 9 listopada okazało się, że wielu mundurowych ma w nosie wojaczkę i chce tylko wrócić do domu. Młodzież zaczęła więc wieczorem odbierać broń, co przebiegało dość pokojowo. Dzień później zabierała ją już bez kłopotu, ale trzeba było umieć się z tym żelastwem obchodzić. „Gazeta Warszawska" relacjonowała po tygodniu, 16 listopada: „Postrzały wskutek zbrojnych wystąpień, zabłąkanych kul i nieostrożnego obchodzenia się z bronią nowozaciężnych, bardzo liczne w pierwszych dniach nowego układu, stosunkowo zmniejszyły się znacznie. (...) W gmachu intendentury na Nalewkach postrzał w pierś otrzymał niemiecki krawiec wojskowy, na Stawkach warta postrzeliła

16-letniego Borucha Szpryncera, który usiłował okraść magazyn wojskowy". Wybijanie się na niepodległość nie było takie wzniosłe, jak to później usiłowano pokazać. Nie wszyscy o tym myśleli. Na przykład w składzie nasion Ogrodnik Polski przy Wareckiej trzech złodziei rozbiło kasę pancerną, znajdując w niej zaledwie 20 marek. Złapał ich patrol wojskowy.

Tu i ówdzie zdarzały się strzelaniny, bo warty niemieckie nie chciały się dać rozbroić. W północnej części stolicy odnotowano kilka przypadków zamknięcia się mundurowych w budynkach i wyrzucania na ulice granatów. Co ciekawe, wśród poranionych było wiele młodych kobiet i dzieciaków, co świadczyłoby o nieco ludowym charakterze odbierania karabinów.

Rozprężenie było coraz większe. Rada Regencyjna usiłująca rządzić krajem nie miała już posłuchu wśród polskich cywilów, a niemiecka administracja nie wiedziała, jak zdyscyplinować swych żołnierzy; oficerowie dla świętego, rewolucyjnego spokoju zdejmowali dystynkcje z pagonów.

Pociąg z Niemiec

Wczesnym rankiem 10 listopada przyjechał z Magdeburga specjalnym pociągiem Józef Piłsudski, kojarzony przez sporą część społeczeństwa z socjalistami, bo przed wojną im przewodził. No i narodowcy zarzucili mu działalność agenturalną na rzecz Niemców, którzy podstawili rzeczony transport. Zaczynało pachnieć polskim piekłem.

„Kurier Warszawski" skwitował przybycie na drugiej stronie, z kolei „Kurier Polski" relacjonował przyjazd na Dworzec Wiedeński w ten sposób: „(...) zebrani obrzucili kwiatami komendanta, wznosząc okrzyki – Niech żyje Piłsudski i jego szef sztabu (pułkownik Sosnkowski – przyp. R.J.)". Po latach zwolennicy pisać będą o tłumach na dworcu, a narodowi demokraci o garstce witających.

Atmosfera w Warszawie była nie najlepsza, gdyż o godz. 4 nad ranem grupa cywilów usiłowała zająć tenże dworzec, ale została odparta ogniem. Na dodatek z okien pobliskiego hotelu Polonia oficerowie niemieccy strzelali z pistoletów. „Kurier Polski" podał też o nocnej strzelaninie u zbiegu Nowego Światu i Alei Jerozolimskich, gdzie członkowie polskich organizacji wojskowych bezskutecznie usiłowali zająć niemiecką komendanturę kolejową. „Oddano 15 – 20 strzałów, parę osób zostało rannych". Tu się nie udało, ale za to udało się w wielu innych miejscach.

Z kwiatami czy bez w każdym razie już rankiem brygadier Piłsudski, jak go niechętni zwali, rozmawiał z członkiem Rady Regencyjnej Zdzisławem ks. Lubomirskim. Po opuszczeniu jego pałacu udał się na kwaterę przy ul. Moniuszki 2 (dziś wisi tam stosowna tablica). Do wieczora odbywały się różne narady.

Następnego dnia już o godz. 8 rano Piłsudski konferował z przedstawicielami wojska niemieckiego, udzielając gwarancji na bezpieczny powrót do kraju. To było ważne, gdyż w mieście zrewoltowana była część lewicy i niejasne stanowisko niektórych kół żydowskich. Cały czas trzeba pamiętać, że w tym czasie starozakonni stanowili jedną trzecią ludności Warszawy. Ich radykalni ziomkowie próbowali zasiać niepokój. „Kurier Warszawski" doniósł na przykład o takim wydarzeniu – na Królewskiej grupa żołnierzy Polaków, z których tylko pięciu miało karabiny, została ostrzelana z przejeżdżającej kłusem dorożki. Rzucili się w pościg i kiedy w rejonie Siennej (dziś jest tam park przed Pałacem Kultury) dorożka ustawiła się na wprost, dali kilkakrotnie ognia. Powóz przewrócił się. „Jeden padł trupem, dwóch zraniono i aresztowano, dwaj inni zaś, których widziano z rewolwerami w rękach, zbiegli". Ustalono, że byli to „żydzi – bolszewicy", a także „agitatorzy i emisariusze bolszewiccy". Zabity to 36-letni Jakiel Frydman.

Wczoraj

Przeglądając dzienniki z 12 listopada, nie natrafiamy na jakieś szczególnie wzniosłe wydarzenia z dnia poprzedniego. Z miasta zniknął cichcem jego niemiecki komendant gen. Beseler i według plotki przytaczanej przez „Kurier Warszawski", ujęty został w Sosnowcu. Prawda tymczasem wyglądała tak, że nocą wsiadł u stóp Zamku Królewskiego na statek i popłynął nim do Torunia.

Napisano też, że wczoraj po południu, a więc 11 listopada, Rada Regencyjna wydała dekret o przejęciu przez Piłsudskiego zwierzchnictwa nad polskim wojskiem. Nie wszystkie gazety uznały to za duże wydarzenie, ale skoro mamy zwierzchnika, to jest on wodzem naczelnym i w ten sposób zaczęto tworzyć autorytet. Według  „Kuriera Warszawskiego", „Piłsudski staje się u nas personifikacją idei jedności narodowej". A w ogóle najważniejsze było to, że 12 listopada „Kurier Polski" podał: „Pierwszy dzień wolnej Warszawy". Tego samego dnia lewicowy „Robotnik" doniósł o zajęciu drukarni proniemieckiego dziennika „Godzina Polski", co natychmiast przełożyło się na poprawę szaty graficznej „Robotnika". W artykułach było sporo o rządach robotniczo-włościańskich, o czerwonych sztandarach, ale o niepodległości ani słowa.

W następnych dniach odnotowano więcej ważkich, politycznych decyzji. 14 listopada Rada Regencyjna oddała pełnię władzy w ręce nowego wodza i rozwiązała się, a cztery dni później ostatni niemieccy żołnierze opuścili miasto. I zaczęły się polityczne przepychanki. 16 listopada po trzech latach niebytu ukazała się wspomniana już „Gazeta Warszawska", związana z endecją. Opisała ona wielki wiec z 15 listopada: „stolica złożyła protest przeciwko zamachom dyktatorskim partji socjalistycznej, nie mającej żadnego w kraju zaufania". Dodano też, że komendant Piłsudski (tylko raz wymieniono jego nazwisko) – „powierzył tworzenie rządu najmniej wpływowej i politycznie wyrobionej grupie (...) socjalistom".

Narastały emocje, a data odzyskania niepodległości wciąż była nieznana. Częściowo precyzował ją Kościół. „Kuria arcybiskupia wydała rozporządzenie do duchowieństwa warszawskiego, aby jutro, w niedzielę (to jest 17 listopada

– przyp. R.J.) we wszystkich kościołach po sumie odśpiewało – »Te Deum laudamus« wraz z modlitwą »Pro gratiarum actione« oraz hymn narodowy, a to w celu podziękowania Stwórcy za oswobodzenie Ojczyzny (...)". Trudno dziś stwierdzić, co śpiewano wówczas, gdyż jedni uznawali za hymn  „Warszawiankę" inni zaś „Mazurek  Dąbrowskiego".