Zdecydowana większość, bo aż 95 proc., towarów wytwarzanych przez światową gospodarkę jest opakowana. Rynek opakowań systematycznie się rozwija w miarę rozwoju gospodarczego kraju i wzrostu zamożności społeczeństwa. Wzrost konsumpcji powoduje zwiększone zapotrzebowanie na opakowania. Dodatkowo z badań rynkowych wynika, że to opakowanie sprzedaje produkt – klienci niekoniecznie kupują to, czego rzeczywiście potrzebują, lecz to, co im się podoba. Rynek potrzebuje opakowań, więc ich producenci rozwijają się w błyskawicznym tempie.
Nowe spojrzenie na kwestię opakowań rzuca zaproponowany przez Komisję Europejską pakiet dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym. Wprowadza on zmiany do dyrektywy w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, a także dyrektywy odpadowej, nadając większe znaczenie rozszerzonej odpowiedzialności producenta – jednej z kluczowych zasad gospodarowania odpadami opakowaniowymi.
Największy producent
Polska jest jednym z największych rynków opakowań w Europie. Wg danych Polskiej Izby Opakowań wartość rynku opakowań w Polsce (mierzona wartością sprzedanych opakowań) w 2015 r. wyniosła ponad 8,6 mld euro (ok. 40 mld zł), co w przeliczeniu na mieszkańca (per capita) wynosi ok. 227 euro. Oznacza to, że w skali roku wydajemy około 1000 zł na opakowania produktów, które kupujemy. Ciągle też odnotowywany jest dynamiczny wzrost wartości rynku, który w 2015 r. sięgnął 4,5–5 proc.
Średnio w wysokorozwiniętych krajach zużycie opakowań na jednego mieszkańca waha się w granicach 300–340 euro, więc jest ono ok. 40 proc. wyższe niż w Polsce. Jednak w perspektywie kolejnych lat spodziewać się można wzrostu tego wskaźnika do poziomu zbliżonego do rynków rozwiniętych krajów Europy Zachodniej.
Na przestrzeni lat zaobserwować można stały wzrost masy wprowadzanych na rynek opakowań. W 2015 roku na polski rynek wprowadzonych zostało ok. 5 mln ton opakowań, z czego ponad 18 proc. stanowiły opakowania z tworzyw sztucznych.
Taka ilość opakowań stanowi ogromne obciążenie dla środowiska. Po pierwsze – dlatego, że do ich wyprodukowania potrzebne są różnorodne surowce naturalne. Po drugie – ponieważ w procesie ich produkcji i transportu wykorzystywana jest woda i energia oraz emitowane są zanieczyszczenia. Wreszcie po trzecie – dlatego, że po skonsumowaniu produktu mogą stać się odpadem uciążliwym dla środowiska naturalnego. Aby temu zapobiec, ważne jest, by opakowania w momencie, kiedy stają się odpadem, były odpowiednio zagospodarowane, tj. poddane procesom recyklingu i odzysku. Wg GUS (Ochrona Środowiska 2016) w 2015 roku w Polsce poziom recyklingu opakowań z tworzyw sztucznych wyniósł 32,1 proc. oraz 57,9 proc. dla wszystkich opakowań.
Jest to tylko zaczątek tego, co można osiągnąć, biorąc pod uwagę plany Komisji Europejskiej zakładające 75-proc. poziom recyklingu wszystkich odpadów opakowaniowych w 2030 roku oraz wyniki niektórych państw, takich jak Belgia (78,7 proc. w 2012 roku), Szwecja (71,9 proc., 2012) czy Niemcy (71,8 proc., 2012) w tym zakresie.
Dźwignia recyklingu
Podobnie jak w przypadku innych produktów głównym sposobem zapobiegania powstawaniu odpadów opakowaniowych jest ekoprojektowanie. Oznacza to, że na etapie projektowania opakowania producent winien stosować rozwiązania technologiczne i materiały ułatwiające ponowne użycie i przetwarzanie odpadów opakowaniowych oraz polegające na minimalizacji masy opakowań.
Roczny dostęp do treści rp.pl za pół ceny
Pomimo tego, że wszystkie tworzywa sztuczne nadają się do recyklingu, w przypadku niektórych opakowań proces ten jest nieopłacalny zarówno z ekonomicznego, jak i środowiskowego punktu widzenia. Przykładem takich opakowań są wielowarstwowe folie opakowaniowe do przechowywania żywności, których środowiskowe i finansowe koszty przetwarzania znacznie przewyższają te, które byłyby poniesione w związku z produkcją nowego materiału. Duże znaczenie odgrywa zatem podatność opakowań do ponownego użycia, a po zużyciu do recyklingu, biologicznego rozkładu oraz do spalania z odzyskiem energii.
Biorąc pod uwagę ten aspekt, coraz szersze zastosowanie znaleźć powinny biodegradowalne (kompostowalne) tworzywa sztuczne, które po zakończeniu cyklu życia wyrobu, dzięki procesom biologicznym zachodzącym w kompostowniach przemysłowych, mogą ulegać rozkładowi do dwutlenku węgla i wody. W wysokorozwiniętych krajach tworzywa biodegradowalne są coraz bardziej popularnym materiałem, a branża tworzyw sztucznych nieustannie wprowadza innowacje mające na celu zmniejszenie ilości tworzywa w opakowaniach bez pogarszania ich trwałości i wytrzymałości, zachowując przy tym wszystkie kluczowe wymogi stawiane współczesnym opakowaniom, takie jak należyta ochrona produktu finalnego czy funkcjonalność.
Substancje takie jak celuloza, proteiny pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego czy też skrobia można wykorzystywać do produkcji opakowań charakteryzujących się takimi samymi właściwościami jak opakowania wyprodukowane z tworzyw sztucznych na bazie paliw kopalnych.
Stosowanie opakowań z polimerów biodegradowalnych niesie ze sobą istotne korzyści dla całego systemu gospodarowania odpadami. W związku z ułatwieniem procesu recyklingu biodegradowalne odpady opakowaniowe nie wymagają wysokich nakładów na ich przetwarzanie. Dodatkowo opłaty związane ze zbiórką i transportem ekoopakowań są niższe od tych z tradycyjnych tworzyw, ze względu na ich niższą wagę. Nieoceniony jest również wkład tworzyw biodegradowalnych w ochronę środowiska, choćby ze względu na dużo niższą ilość szkodliwych gazów emitowanych w trakcie całego ich cyklu życia.
Do tej pory główną barierę dla szerszego wykorzystania polimerów biodegradowalnych stanowiły ich wysokie koszty. Postęp technologiczny sprawia, że ich cena stopniowo spada, choć wciąż przewyższa koszty zakupu tradycyjnych tworzyw. Można oczekiwać, że wraz z upowszechnianiem się polimerów biodegradowalnych coraz bardziej atrakcyjna stawać się będzie ich cena. Niewykluczone, że w dalszej przyszłości mocno zbliży się ona do cen tradycyjnych tworzyw wykorzystywanych do produkcji opakowań. Wówczas znacząco wzrosłaby ich rola w globalnym przemyśle opakowań.
Odpowiedzialność po stronie producenta
Lepsze projektowanie opakowań ma kluczowe znaczenie dla ułatwienia recyklingu, co umożliwi oszczędności cennych zasobów, minimalizację wytwarzanych odpadów oraz wspieranie innowacji. Jednocześnie obecne sygnały rynkowe nie zawsze są wystarczające, aby odpowiedzialne projektowanie opakowań stało się bardziej popularne.
Pierwszym z kroków mających na celu wsparcie procesów recyklingu odpadów opakowaniowych jest silniejsza implementacja zasady „zanieczyszczający płaci", a mianowicie zwiększenie odpowiedzialności producenta za wprowadzone na rynek opakowania. Istniejący w Polsce system rozszerzonej odpowiedzialności producenta charakteryzuje się ograniczoną realną odpowiedzialnością producentów za wprowadzone na rynek opakowania. Producenci ponoszą nieadekwatnie niskie koszty w stosunku do kosztów zbiórki, recyklingu i odzysku odpadów.
Zwiększenie odpowiedzialności producentów w zakresie ponoszonych kosztów, przy jednoczesnym wprowadzeniu możliwości obniżenia tych kosztów, poprzez projektowanie bardziej zrównoważonych produktów, mogłoby znacznie przyczynić się do zwiększenia skali recyklingu opakowań w Polsce.
Zatem innowacyjność producenta oraz jego przywiązanie do kwestii ochrony środowiska powinny zostać zauważone i nagrodzone nie tylko przez konsumenta, przywiązującego coraz większą wagę do aspektów środowiskowych danego produktu, ale również regulatora rynku. Jednym słowem – ekodesign powinien wpływać na modulację opłat za korzystanie ze środowiska, jakie ponosi producent w związku z wprowadzeniem na rynek opakowań.
Dotychczas owa modulacja w zakresie opakowań została wprowadzona we Francji. Ma ona na celu zachęcić producentów do stosowania materiałów bardziej przyjaznych środowisku, dzięki czemu przyczynią się oni do przeciwdziałania powstawaniu nadmiernej ilości odpadów oraz już na etapie projektowania zapobiegną ryzyku przenoszenia emisji zanieczyszczeń z jednego etapu w cyklu życia produktu na inny.
Surowce do produkcji
Przemysł opakowań z tworzyw sztucznych, gdzie produkuje się ogromne ilości produktów o niskiej wartości, stoi przed wyzwaniem sprostania wymogom gospodarki o obiegu zamkniętym. Rosnące znaczenie ekologii w branży opakowań wynika m.in. z ich masowego wykorzystania. Przyjmując prognozowany na bazie dotychczasowej praktyki scenariusz wzrostu zużycia tworzyw sztucznych, analitycy spodziewają się, że do 2050 roku ciężar unoszących się w oceanach odpadów tworzywowych będzie większy niż ciężar pływających w nich ryb, a cały przemysł tworzyw sztucznych zużywać będzie 20 proc. całkowitej produkcji ropy naftowej i będzie stanowić 15 proc. rocznego budżetu węgla (carbon budget) (źródło: New Plastic Economy, Rethinking the future of plastics).
W obliczu tego wyzwania konieczne jest opracowanie podejścia opierającego się na stworzeniu efektywnych narzędzi w celu stworzenia zachęt do bardziej odpowiedzialnego projektowania oraz zagospodarowania odpadów z tworzyw. Jednocześnie produkcję tworzyw sztucznych należy znacząco uniezależnić od korzystania z zasobów nieodnawialnych poprzez wykorzystanie materiałów ulegających biodegradacji.
Rosnąca świadomość znaczenia gospodarki cyrkularnej w branży opakowaniowej wśród polityków uwidacznia się m.in. w nowym pakiecie dot. gospodarki o obiegu zamkniętym, gdzie Komisja Europejska deklaruje zamiar zaproponowania zróżnicowanych wkładów finansowych w ramach systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta. Przepis ten, w ramach zmienionego wniosku ustawodawczego dotyczącego odpadów, tworzyłby zachęty gospodarcze do projektowania produktów wykonanych z materiałów przyjaznych środowisku, a przede wszystkim takich, które w prosty sposób mogą być poddane procesowi recyklingu.
Aby zastosowanie zasad gospodarki cyrkularnej w sektorze opakowań z tworzyw sztucznych mogło pozytywnie przekształcić całą branżę, konieczne jest wprowadzenie zmian systemowych, które wyznaczałyby kierunek działań, ustanawiały wspólne standardy i systemy oraz wspierałyby innowacje. Osiągnięcie tych zmian wymagać będzie współpracy między wszystkimi uczestnikami rynku tworzyw sztucznych – od producentów tworzyw sztucznych, przez przetwórców produkujących opakowania z tworzyw sztucznych, przedsiębiorców wprowadzających produkty w opakowaniach na rynek, recyklerów, po polityków i organizacje pozarządowe.
Julia Patorska, lider zespołu analiz ekonomicznych, Deloitte Energy, Sustainability & Economics, Dominika Paca, konsultant, Deloitte Energy, Sustainability & Economics
