Kurator osoby prawnej i kurator procesowy nareszcie odpowiednio umocowany

Często w spółkach jest wakat w zarządzie, który oznacza niemożność prawidłowej reprezentacji osoby prawnej w obrocie prawnym i sądowym. Dotychczas nie było właściwego remedium na ten problem. Ograniczone umocowanie kuratora osoby prawnej, a także kuratora procesowego mającego działać za nią, gdy są braki w organach, od dawna powodowało praktyczne kłopoty.

Jak było dotychczas

Kompetencje kuratora osoby prawnej, ustanawianego na podstawie art. 42 kodeksu cywilnego przez sąd rejestrowy, gdy nie można prowadzić spraw ze względu na brak organów, ograniczały się do niedawna do „niezwłocznego postarania się" o powołanie organów osoby prawnej, ewentualnie jej likwidację (art. 42 § 2 k.c. w dawnym brzmieniu). Kurator procesowy spółki natomiast, ustanawiany przez sąd, gdy zachodzą braki w organie strony procesu uniemożliwiające jej reprezentację (art. 69 § 1 k.p.c.), był powołany jedynie do wpadkowej reprezentacji w procesie, gdy strona przeciwna chciała dokonać „czynności procesowej niecierpiącej zwłoki".

Na skutek ostatnich zmian w k.c. i k.p.c. nastąpiło rozszerzenie kompetencji zarówno kuratora osoby prawnej (art. 42 k.c.), jak i kuratora procesowego (art. 69 k.p.c.). Wynika ono z ustawy z 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 15 marca 2018 r. i wprowadziła wiele zmian, głównie w ustawie o KRS, związanych z modernizacją rejestru za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Nowelizacja objęła także unormowania dotyczące kurateli materialnoprawnej osoby prawnej i kurateli procesowej.

Kurator osoby prawnej po nowelizacji pełni tymczasowo funkcję zastępczego organu spółki, uprawnionego do prowadzenia jej spraw, ale także do reprezentacji czynnej (składanie oświadczeń woli w imieniu spółki) i biernej (odbieranie oświadczeń kierowanych do spółki).

Zastępczy organ

Zgodnie z art. 42 § 2 k.c., reprezentuje on osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu rejestrowego do czasu powołania lub uzupełnienia składu organu albo ustanowienia likwidatora (na niektóre, najważniejsze czynności, odnoszące się do przedsiębiorstwa i nieruchomości, będzie musiał jednak uzyskać zgodę sądu rejestrowego, art. 42 § 3 k.c.). Co istotne, ustawowe kompetencje kuratora są precyzowane przez sąd w postanowieniu, a następnie ujawniane w wydawanym mu zaświadczeniu, z którego powinno wynikać, do jakich czynności jest on upoważniony. Kuratela jest z urzędu wpisywana przez sąd rejestrowy do KRS (art. 6033 k.p.c.), a w polu 5 rubryki 1 działu 5 rejestru przedsiębiorców dla spółek kapitałowych wpisuje się nie tylko podstawę powołania kuratora, ale także zakres jego działania (§ 56 lit. e) rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 17 listopada 2014 r.

Dzięki temu umocowaniu kuratora spółka, mimo braków w organach, nie traci możliwości występowania w obrocie prawnym i sądowym do czasu nowego ukształtowania jej władz.

Nowe uregulowanie kurateli procesowej wynikające z art. 69 k.p.c. będzie natomiast przeciwdziałać obstrukcji procesowej.

Już nie ma przeszkód

Wprowadzone przepisy dają nowe narzędzie do walki z przeciwnikiem, którego członkowie zarządu celowo rezygnują z funkcji, aby zawiesić i spowolnić postępowanie. Do tej pory rezygnacja członka lub członków zarządu strony zwykle prowadziła do jego zawieszenia. Na podstawie art. 174 § 1 pkt 2) bowiem sąd obligatoryjnie zawiesza postępowanie z urzędu, jeśli w składzie organów jednostki organizacyjnej (osoby prawnej) będącej stroną postępowania zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie. Warto podkreślić, że rezygnacja członka zarządu spółki może nastąpić w każdym czasie i skutkuje automatycznie wygaśnięciem mandatu w organie (art. 202 § 4 i 5 kodeksu spółek handlowych, art. 369 § 5 i 6 k.s.h.). Nie wymaga ona także zgody spółki. W konsekwencji, rezygnacja bywała nadużywana i stawała się instrumentem wpływu na bieg postępowania stosowanym przez stronę zainteresowaną jego wstrzymaniem. Rezygnacja, jak każda czynność prawna, podlega weryfikacji zgodnie z przepisami k.c., w tym także art. 58 § 1 i 2 k.c. i może być uznana za nieważną, np. ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego lub obejście prawa. W praktyce sądowej jednak, orzeczenia zmierzające do uznania rezygnacji za niewywołującą skutków prawnych zdarzały się raczej incydentalnie (por. np. postanowienie SA w Warszawie z 27 marca 2017 r., VI ACz 358/17, niepubl.).

Gdy strona jest osobą prawną i w jej organie zachodzą braki uniemożliwiające jej reprezentację, albo jednostką organizacyjną niebędącą osobą prawną, lecz mającą zdolność prawną (art. 64 § 11 k.p.c.), a nie ma osób uprawnionych do jej reprezentowania, sąd na wniosek strony przeciwnej lub z urzędu może ustanowić dla niej kuratora (art. 69 § 1 k.p.c.). Zgodnie z nowym brzmieniem art. 69 § 3 k.p.c. „kurator ustanowiony na podstawie § 1 jest umocowany do dokonywania wszystkich czynności łączących się ze sprawą". Na gruncie art. 69 k.p.c. w poprzednim brzmieniu kurator procesowy mógł działać za stronę tylko w zakresie konkretnej czynności niecierpiącej zwłoki. Obecnie nie ma przeszkód, żeby występował za stronę w sposób stały, aż do powołania nowych członków organu uprawnionych do reprezentacji (lub do czasu powołania kuratora na podstawie art. 42 § 1 k.c., które skutkować powinno odwołaniem kuratora procesowego na podstawie art. 69 § 4 k.p.c.), a postępowanie sądowe toczyło się dalej. Wynika to wprost także obecnego brzmienia art. 174 § 1 pkt 2) k.p.c., zgodnie z którym ustanowienie kuratora wyłącza zawieszenie postępowania w razie braków w organie osoby prawnej.

Kuratela procesowa, ze względu na swój nowy zakres, ma więc obecnie realne szanse przyczynić się do zapobiegania przewlekaniu postępowań sądowych.

Autorka jest profesorem UW, kieruje praktyką sporów korporacyjnych w kancelarii DENTONS w Warszawie