HFPC przygotowała subiektywne podsumowanie 24 najważniejszych osiągnięć i zagrożeń w zakresie przestrzegania praw człowieka w Polsce z perspektywy pracy Fundacji. Niestety, niektóre negatywne zjawiska nie są nowe, ale stanowią element dłuższego procesu pogarszania standardów praw człowieka w Polsce.
Osiągnięcia
Grudzień – Trybunał Sprawiedliwości UE o prawie do sądu w sprawach wizowych
Polska jest jednym z nielicznych krajów UE, w których nie ma możliwości odwołania się do sądu w sprawach o wydanie wizy Schengen przez konsula. TSUE wydał przełomowy wyrok, w którym stwierdził, że na pewnym etapie postępowania odwoławczego w takich sprawach cudzoziemiec powinien mieć możliwość zwrócenia się do sądu o kontrolę decyzji o odmowie wydania wizy. Wyrok zapadł w następstwie pytania prejudycjalnego zadanego przez Naczelny Sąd Administracyjny w sprawie cudzoziemca, który zwrócił się po pomoc prawną do HFPC.
Lipiec – Ruszyły prace legislacyjne nad przepisami o sądowej kontroli przedłużania pobytu młodzieży w schroniskach dla nieletnich
Komisja senacka jednomyślnie zdecydowała o kontynuowaniu prac nad petycją HFPC dot. konieczności nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i postanowiła o podjęciu prac legislacyjnych w tym zakresie. Problem prawny polega na tym, że sądy uznają, że po umieszczeniu nastolatka w schronisku dla nieletnich nie jest wymagane żadne postanowienie o przedłużeniu okresu jego pobytu w placówce, o ile sprawa zostanie skierowana na rozprawę. W efekcie nikt nie kontroluje, czy takie pozbawienie wolności jest legalne i uzasadnione.
Grudzień – Psy asystujące a PIT
Od stycznia 2018 r. każda osoba z niepełnosprawnością będzie mogła odliczyć od podatku koszty utrzymania psa asystującego. Do tej pory takiego uprawnienia nie miały m.in. osoby niedosłyszące. W uzasadnieniu projektu nowelizacji ministerstwo podkreśliło, że ta zmiana jest odpowiedzią na nasze postulaty.
Październik – Uniewinnienie aktywistów „Zielonych" od zarzutu znieważenia Znaku Polski Walczącej
Kto zdobędzie Zielone Orły "Rzeczpospolitej"?
Działacze Partii Zieloni zostali uniewinnieni od zarzutu znieważenia Znaku Polski Walczącej, do którego miało dojść przez przedstawienie go na transparencie nawiązującym do obrony praw kobiet, wykorzystywanym podczas wielu manifestacji. Sąd podkreślił, że zabronione jest znieważanie symbolu „kotwicy", a nie każda jego przeróbka. Wyrok nie jest prawomocny.
Kwiecień – Wyrok Sądu Najwyższego w sprawie bezprawnego umieszczenia uchodźców w strzeżonym ośrodku
Matka i jej dwójka dzieci trafili do strzeżonego ośrodka dla cudzoziemców, choć zgodnie z prawem nie powinni zostać umieszczeni w placówce o takim rygorze, ponieważ doświadczyli przemocy w kraju pochodzenia. Rodzina domagała się zadośćuczynienia za bezprawne pozbawienie wolności, ale sądy ustalały je na bardzo niskim poziomie, z pominięciem istotnych aspektów sprawy. Jednak Sąd Najwyższy uwzględnił skargę i stwierdził, że sądy powinny wziąć pod uwagę szczególną sytuację skarżących. Ponadto SN stwierdził, że dla ustalenia stopnia krzywdy związanej z niesłusznym pozbawieniem wolności sąd musi powołać biegłego.
Czerwiec, wrzesień – Powrót do pracy trzech zwolnionych dyscyplinarnie dziennikarzy 2 i 3 Programu Polskiego Radia
Pod koniec 2016 r. redaktorzy Paweł Sołtys, Wojciech Dorosz i Marcin Majchrowski zostali zwolnieni dyscyplinarnie z Polskiego Radia. Dziennikarze byli jednocześnie działaczami związku zawodowego. Odwołali się od zwolnienia do sądu i na mocy zawartej ugody zostali przywróceni do pracy w radiu. Otrzymali także odszkodowania, dając nadzieję innym zwolnionym dziennikarzom mediów publicznych na skuteczną walkę o swoje prawa.
Grudzień – Poprawa sytuacji osób ubezwłasnowolnionych dzięki zmianom przepisów o ochronie zdrowia psychicznego
Uchwalono nowelizację Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Jej podstawowym celem jest wykonanie wyroków ETPC i TK dotyczących umieszczania osób całkowicie ubezwłasnowolnionych w domach pomocy społecznej. Od teraz opiekun prawny będzie musiał uzyskać zezwolenie sądu na umieszczenie osoby ubezwłasnowolnionej w DPS, a co więcej osoba sam ubezwłasnowolniony będzie mógł zwrócić się do sądu z wnioskiem o zwolnienie z zakładu. Przy wprowadzaniu zmian uwzględniono wiele z postulatów zgłaszanych przez HFPC.
Lipiec – 250 tys. zł zadośćuczynienia dla uczennicy, która padła ofiarą gwałtu zbiorowego
Uczennica gimnazjum w 2008 r. została zgwałcona przez trzech uczniów tej samej szkoły. Sąd okręgowy na początku lipca rozpoznał sprawę i zasądził na jej rzecz 250 tys. zł od sprawców. Najpierw był proces karny (zakończony umieszczeniem nastolatków w zakładzie poprawczym z zawieszeniem na okres próby), następnie doszło do jednostronnej deklaracji rządu przed ETPC, a ostatnim krokiem jest ten pozew cywilny. Wyrok nie jest prawomocny.
Październik – Realny dostęp do legalnej aborcji w Polsce – rekomendacje Komitetu Ministrów Rady Europy
Dostęp do aborcji w sytuacjach dopuszczanych przez polskie prawo wciąż nie jest jasno uregulowany. Nadal brakuje mechanizmów gwarantujących kobietom realną możliwość skorzystania z zabiegu w sytuacji, gdy lekarz odmawia jego wykonania. Polska przegrała z tego powodu kilka spraw przed ETPC. Pod koniec września Komitet Ministrów Rady Europy nadzorujący wykonanie tych wyroków stwierdził, że władze powinny podjąć działania, żeby stworzyć takie przepisy i tym samym zrealizować orzeczenia ETPC.
Grudzień – ETPC: państwo ma obowiązek respektowania związków partnerskich zawartych za granicą
Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił w wyroku Orlandi przeciwko Włochom, że państwa członkowskie mają swobodę wyboru, czy dopuszczają zawieranie małżeństw przez osoby tej samej płci, jednak muszą zagwarantować takim parom prawne uznanie i ochronę. A w Polsce wciąż takiego uznania brakuje, przez co dochodzi do dyskryminacji mniejszości seksualnych na wielu płaszczyznach, o czym wielokrotnie mieliśmy okazję się przekonać...
Listopad – Reforma przepisów o autoryzacji
Uchwalono nowe zasady autoryzacji wypowiedzi prasowej, która dotychczas była często wykorzystywana jako narzędzie blokowania publikacji. Dla mediów oznacza to łagodniejszą odpowiedzialność, ale też nowe prawa i obowiązki dla dziennikarzy i ich rozmówców. Reforma jest wykonaniem wyroku ETPC w sprawie Wizerkaniuk przeciwko Polsce. O tę zmianę HFPC apelowała już od 2011 r.
Lipiec – Nadanie obywatelstwa polskiego bezpaństwowej Victorii
Prezydent RP nadał obywatelstwo polskie 26-letniej Viktorii, która przez kilka lat była osobą bezpaństwową. Kobieta przyjechała do Polski kilkanaście lat temu i utraciła obywatelstwo Ukrainy... w procesie starania się o obywatelstwo polskie, którego wtedy ostatecznie nie otrzymała. Trzeba przy tym pamiętać, że status osoby bezpaństwowej komplikuje nawet najprostsze codzienne sprawy, jak założenie konta bankowego czy ubezpieczenie się.
Zagrożenia
Lipiec, grudzień – zmiany dotyczące sądownictwa: ustawy o Sądzie Najwyższym, Krajowej Radzie Sądownictwa i ustawy o ustroju sądów powszechnych
Zaproponowany przez posłów rządzącej większości projekt ustawy o Sądzie Najwyższym w opinii HFPC stanowił próbę niekonstytucyjnej zmiany ustroju państwa i naruszenie zasady trójpodziału władzy. W dniu wniesienia projektu ustawy o Sądzie Najwyższym Sejm przyjął ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa i o ustroju sądów powszechnych, które w znaczący sposób ograniczają niezależność władzy sądowniczej w Polsce. Więcej o zmianach przepisów pisaliśmy tutaj.
Ustawy o KRS i SN zostały zawetowane w lipcu przez Prezydenta, który we wrześniu przedstawił własne projekty obu tych ustaw. Jednak HFPC podkreśliła, że również i te dokumenty mogą sprowadzać rolę sędziów do wykonawców woli politycznej osób sprawujących władzę. W stanowisku podkreślamy też, że sposób procedowania w sprawie projektów narusza standardy tworzenia prawa i zasady stanowiące filar demokratycznego państwa prawa. W połowie grudnia obie ustawy zostały uchwalone przez Sejm. Opinia o prezydenckich ustawach dostępna jest tutaj.
Styczeń – Publikacja wizerunków osób pokojowo protestujących pod Sejmem na stronie internetowej Policji
W połowie stycznia na stronach Policji opublikowano wizerunki osób biorących udział w zgromadzeniu pod Sejmem 16 i 17 grudnia 2016 r., w dniu przeniesienia obrad Sejmu do Sali Kolumnowej. HFPC alarmowała, że przedstawianie wizerunków w sposób podobny do listów gończych może wywołać efekt mrożący i wzbudzać obawy obywateli, że jeśli pójdą na demonstrację przeciwko rządowi, to narażą się na zarzut popełnienia przestępstwa. Publikacja wizerunków była bezprawna – nie ma podstawy prawnej, która pozwalałaby Policji postępować w ten sposób.
Grudzień – Komisja Europejska decyduje o uruchomieniu wobec Polski art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej
Komisja domaga się wprowadzenia zmian w ustawach o Sądzie Najwyższym (odrzucenie przepisów o obniżeniu wieku emerytalnego dla obecnych sędziów SN) i Krajowej Radzie Sądownictwa (odstąpienie od przerwania kadencji obecnych członków KRS i wybór nowych przez przedstawicieli środowiska sędziowskiego), a także przywrócenia niezależności Trybunału Konstytucyjnego.
HFPC wraz z wieloma międzynarodowymi organizacjami apelowała o podjęcie tego kroku już w lutym 2017 r. Podkreślono wtedy, że tylko tak zdecydowana reakcja jest sposobem, by Polska odpowiedziała za naruszenie zobowiązań wynikających z Traktatu o Unii Europejskiej, w tym zasady praworządności.
Cały rok – Naruszanie praw cudzoziemców podczas procedur granicznych na przejściach w Terespolu i Medyce
Polskie władze rutynowo odmawiają uchodźcom stawiającym się na granicy polsko białoruskiej oraz polsko-ukraińskiej prawa do ubiegania się o ochronę międzynarodową. Funkcjonariusze Straży Granicznej przeprowadzają rozmowy trwające 2-10 minut, po czym większości osób arbitralnie odmawiają przyjęcia wniosku o udzielenie ochrony I odsyłają ich z powrotem. W notatkach służbowych SG twierdzi, że cudzoziemcy chcieli wjechać do Polski w celach ekonomicznych.
W czterech na pięć spraw dotyczących odmowy przyjęcia wniosku, którymi zajmowaliśmy się w 2017 r., sąd uwzględnił skargi cudzoziemców. Sąd podkreślał, że sama notatka służbowa nie może być podstawą decyzji o odmowie wjazdu i w takich sytuacjach musi zostać sporządzony protokół, w którym osoba próbująca przekroczyć granicę potwierdzałaby treść swoich oświadczeń. W kilku sprawach Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał zarządzenia tymczasowe nakazujące wpuszczenie do Polski konkretnych osób na czas przeprowadzenia procedury weryfikacji wniosku o udzielenie ochrony oraz zakomunikował sprawy polskiemu rządowi. Jedna z nich dotyczy trojga Syryjczyków. Ponadto prawnicy HFPC byli zaangażowani w akcję „Na granicy" Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie.
Wrzesień – uchwalenie ustawy o Narodowym Instytucie Wolności
Narodowy Instytut Wolności to nowo powołana instytucja, która ma być odpowiedzialna za m.in. dystrybucję środków publicznych. Zdaniem HFPC ustawa stanowi odwrót od idei wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i wprowadza systemowe zagrożenie dla niezależnego funkcjonowania i rozwoju organizacji pozarządowych w Polsce.
Cały rok – stosowanie przemocy przez funkcjonariuszy służb mundurowych
Tragiczna śmierć Igora Stachowiaka nie jest, niestety, jedynym przypadkiem nieuzasadnionego stosowania przemocy przez funkcjonariuszy Policji w trakcie interwencji i zatrzymań. W 2017 r. zajmowaliśmy się m.in. sprawą śmierci nastolatka w izbie zatrzymań, a także obywatela Austrii, który zmarł po przewiezieniu go do komisariatu. Co więcej, nieprawidłowości są zauważalne też w Służbie Więziennej: w ubiegłym roku interweniowaliśmu np. w przypadkach nieudzielenia pomocy w stanie zagrożenia życia, pobicia skutego więźnia czy odmowy podania leków ciężko chorym osadzonym.
Listopad – Prace nad ustawą o „jawności" życia publicznego
Jawność życia publicznego według nowego projektu ustawy budzi wiele wątpliwości. Przepisy ograniczą możliwość udziału w procesie stanowienia prawa, nie wprowadzając jednocześnie obowiązku konsultowania tworzonych regulacji. Projekt nie zapewnia ochrony sygnalistom informującym o nieprawidłowościach (np. w przedsiębiorstwach), a czyni z nich źródło informacji na potrzeby postępowania karnego. Jednocześnie drastycznemu poszerzeniu ulega obowiązek składania oświadczeń majątkowych, który obejmie m.in. pracowników samorządowych, strażaków czy urzędników sądowych.
Cały rok – Rosnące zagrożenie dla wolności mediów
W 2017 r. obserwowaliśmy liczne próby mrożenia debaty publicznej poprzez inicjowanie przez różne instytucje państwowe postępowań grożących poważnymi sankcjami wobec dziennikarzy i stacji telewizyjnych ujawniających w interesie publicznym niewygodne informacje na temat tych organów (np. sprawa T. Piątka). Powtarzały się także ataki na dziennikarzy, zwłaszcza tych relacjonujących demonstracje i protesty (np. pobicie operatora Polsatu w Puszczy Białowieskiej czy ataki na dziennikarzy TVP). Pogłębiała się też prorządowa propaganda i nierzetelny przekaz mediów publicznych (np. przedstawianie w negatywnym świetle lekarzy rezydentów czy obywateli protestujących przeciwko reformie sądownictwa).
Marzec – Przedłużenie tymczasowego aresztowania 29 razy
Ile czasu można być tymczasowo aresztowanym? Czy blisko 8 lat mieści się w tej definicji? Czy można 29 razy przedłużać aresztowanie i powoływać się na te same argumenty? HFPC podjęła interwencję w sprawie Pana Michała, którego przypadek jest smutnym przykładem na to, że praktyka tymczasowego aresztowania jest w Polsce często nadużywana.
Cały rok – nasilenie się ataków motywowanych nienawiścią
Co kilka tygodni media informowały o kolejnych napaściach motywowanych uprzedzeniami rasowymi, ksenofobią lub homofobią. To już kolejny rok, gdy obserwujemy eskalację takich zachowań przy kompletnej bierności rządu. W styczniu apelowaliśmy do organizacji międzynarodowych, w tym OBWE i Agencji Praw Podstawowych, o interwencję i podjęcie dialogu z polskimi władzami. Jednak kolejne przejawy agresji i incydenty, do których dochodziło w ciągu 2017 r. wciąż pozostawały bez żadnego odzewu. W maju i czerwcu doszło do ataku na siedziby dwóch organizacji zajmujących się prawami osób LGBT – Kampanii Przeciw Homofobii i poznańskiej Grupy Stonewall. Ale ofiarami przemocy najczęściej stawały się jednostki: zajmowaliśmy się sprawą m.in. prześladowanego Tunezyjczyka z Lubawy, pobicia kobiety przebywającej w towarzystwie Hindusów, czy wyproszenia z autobusu obywatela Togo.
Kwiecień – Doktorant z Iraku został wydalony z Polski, bez możliwości odniesienia się do stawianych mu zarzutów
Ameer Alkhawlany, doktorant UJ pochodzący z Iraku został wydalony z Polski pomimo niezapewnienia mu prawa do obrony. Podczas postępowania o zobowiązanie do powrotu oraz postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej nie miał on żadnej możliwości odniesienia się do utajnionych dokumentów, nie sporządzono także uzasadnienia, dlaczego został on uznany za zagrażającego bezpieczeństwu. HFPC jako organizacja społeczna skierowała do sądu skargi na decyzję o zobowiązaniu do powrotu oraz na decyzję o odmowie udzielenia ochrony międzynarodowej. W listopadzie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oddalił skargę na odmowę udzielenia ochrony, jak również odmówił zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości UE.
Luty, wrzesień – Brak zapewnienia specjalistycznej pomocy medycznej dla osób pozbawionych wolności z zaburzeniami psychicznymi
Osoby z zaburzeniami psychicznymi wymagają specjalnych warunków, które będą zapobiegać nawrotom lub nasileniu się objawów chorobowych. Zasada ta dotyczy również warunków odbywania kary pozbawienia wolności. Niestety, nie było to takie oczywiste ani w przypadku pana Daniela, ani pana Juliana, naszych klientów. Obaj mężczyźni cierpią na schizofrenię, a po umieszczeniu ich w zakładach karnych nie mogli kontynuować leczenia, w związku z czym ich stan znacznie się pogorszył. W imieniu pana Daniela HFPC wniosła skargę do ETPC.
