Dziennikarz i ambasador przyglądali się sobie uważnie. Wyszynski w świetnie skrojonym ciemnym garniturze. Po pracy zawsze przebierał się w jakieś domowe ubrania, lecz tym razem uznał, że musi także wyglądem robić wrażenie na swoim rozmówcy. Nieco krępy, średniego wzrostu, grubokościsty, z wysokim i szerokim czołem, z dolną szczęką kanciastą, jakby zbyt dużą. Starannie przycięte cienkie wąsy. Niedawno skończył siedemdziesiąt lat, lecz nie sprawiał wrażenia starego. Poruszał się szybko i energicznie. Wyprostowany jak wojskowy, oficer. Rudawe, mocno siwiejące, rzadkie włosy. Okulary w grubej, czarnej oprawce; patrzył na swego gościa przenikliwie, rozparł się w fotelu, mrużył oczy.

Sizow po czterdziestce, wysoki, lecz trochę już tęgawy, w dżinsach i mundurowej kurtce, w przyciemnionych okularach, niczym by się nie wyróżniał na amerykańskiej ulicy. Krótko ostrzyżony, miał na policzku wąską bliznę kilka centymetrów w dół od lewego oka. Kilkudniowy zarost. Wyjął notatnik i pióro.

– O czy mamy rozmawiać? – spytał Wyszynski.

– No, o wielu rzeczach. Piszę waszą biografię, towarzyszu ambasadorze. Sekretarka nie powiedziała? Zebrałem już wiele wiadomości, lecz brakuje mi chyba jeszcze więcej.

– Biografię? – zdziwił się Wyszynski. – Z czyjej inicjatywy? Wy czy KC?

– No, ja, oczywiście, lecz towarzysze z Wydziału Propagandy, rozumiecie, popierają. Jestem waszym wielkim wielbicielem, zawsze was podziwiałem, aż dziwne, że dopiero teraz spotykamy się po raz pierwszy. Słyszałem, że także Simonow*) chciał pisać waszą biografię. O, to wielka postać, wielki pisarz. Znacie pewnie jego książki. Zgłosił się z tym do KC, lecz ja byłem pierwszy, i tak już zostało.

– Wiecie, redaktorze, że sam napisałem w trzydziestym drugim obszerny życiorys, autobiografię właściwie? Dla potrzeb wydziału personalnego partii.

– Wiem, oczywiście czytałem. Ale najciekawszy okres waszego życia wtedy dopiero się zaczynał.

– Ile wam to zajmie? To znaczy rozmowy ze mną? Lada dzień muszę lecieć do Moskwy.

– Trzy, cztery dni co najmniej.

– No, to będzie trudne. Cóż? Próbujmy.

Podszedł do biurka i podniósł słuchawkę telefonu:

– Nie łączcie z nikim – i po chwili: – Tak, chyba że Chruszczow. Ale tylko on.

Wrócił do Sizowa.

– To zaczynajmy od razu.

– Może coś o rodzinie i dzieciństwie, towarzyszu ambasadorze, na początek...

– Ojciec był farmaceutą w Odessie, potem przeprowadziliśmy się do Baku, matka była nauczycielką gry na fortepianie. Pięknie grała, trochę mnie też uczyła słuchać muzyki. Chodziliśmy na koncerty, ilekroć była okazja, do filharmonii, do opery...

– Rodzina polska z pochodzenia, prawda? To prawda, że jesteście spokrewnieni z polskim kardynałem, Stefanem Wyszyńskim?

– Nie, no skądże! – Wyszynski się oburzył. – Jesteśmy Rosjanami od kilku pokoleń. („Potrzebne mi pokrewieństwo z jakimś klechą!") W Polsce jest wielu Wyszyńskich, to popularne nazwisko. A wy, towarzyszu redaktorze, jesteście krewnym Marka Sizowa, naszego attaché wojskowego w Londynie?

– Chyba nie, ale nie jestem pewien.

– No widzicie! Dzieciństwo? Odessy w ogóle nie pamiętam, byłem za mały. A Baku? To było wtedy straszne miasto! Stary port, stare miasto dwunastowieczne, później pod panowaniem perskim, włączone do Rosji dopiero na początku XIX wieku. Bajeczny pałac szachów Szyrwanu, meczety, mieszanka ludności azerskiej, Ormian, Turków, Persów, Gruzinów. Miasto leżało na ropie, taplało się w ropie, dosłownie pływało w ropie po uszy. Część miasta leży trzydzieści metrów poniżej poziomu morza, więc na ulicach błoto mieszało się z ropą; można było podpalać kałuże. Ropa wypływała na wody w zatoce. Czasem fale same się zapalały. Nawet już nie pamiętam, jak to było możliwe, ten samozapłon, ale widziałem to nieraz... Bandytyzm kwitł niebywale, mieszał się z antagonizmem Azerów i Ormian; przestępczość najwyższa w całym imperium rosyjskim. Potworne fortuny wyrastały na ropie i na przeraźliwej nędzy robotnika. Wyzysk i warunki pracy były takie, że mężczyźni żyli tam średnio mniej niż trzydzieści lat. Zarabiali tak mało, że wynajmowali już nie pokoje, bo nie było ich na to stać, tylko łóżka w kwaterach na godziny, na zmianę z innymi. Choroby, głód, niewyobrażalne cierpienie, beznadzieja. Wszędzie dookoła bezrobocie, więc burżuj mógł płacić grosze; wyzysk nieludzki, bezlitosny. A kapitaliści budowali pałace. Jeden postanowił zbudować sobie dom ze szczerego złota. I zbudowałby, pieniędzy miał dość, tyle że złoto jako materiał budowlany okazało się do niczego. Tylko dlatego go nie zbudował... Baku dawało wtedy połowę światowego wydobycia ropy. A w niektórych miejscach pałace sąsiadowały z drewniakami. Było mnóstwo eleganckich restauracji, kabaretów, burdeli, lecz część ulic jeszcze pod koniec wieku nie miała twardej nawierzchni. Bogaci jeździli powozami, potem automobilami, a dzieci żebrały na ulicach, sprzedawały się za grosze.

W 1900 roku skończyłem gimnazjum, miałem siedemnaście lat i socjalistyczne poglądy. Czytałem Plechanowa, Marksa. Wtedy nie mogło być inaczej. Wstąpiłem na Uniwersytet w Kijowie, na prawo, ale po roku wyrzucili mnie właśnie z powodu moich przekonań. Pilnowała mnie policja, śledzili, rewizje w domu. W 1901 roku w mieście powstała partia socjalistyczna, zaraz do niej wstąpiłem. W 1906 roku zostałem aresztowany, ale nie mieli dowodów, wkrótce zwolnili.

– Byliście wtedy bolszewikiem?

– Byłem mienszewikiem, niestety. Jak mi powiedział wiele lat później pewien zasłużony członek partii, człowiek nie rodzi się bolszewikiem. Dojrzewałem do tego jakiś czas. Na Bajłowce siedział wtedy Stalin. Koba właściwie – taki wtedy miał pseudonim. Koba kazał mnie przenieść do swojej celi, bo mienszewicy i bolszewicy siedzieli osobno.

– Kazał?

– Owszem, kazał! Stalin siedział tam już od kilku miesięcy i to mu wystarczyło, żeby uzyskać takie wpływy. Rządził więzieniem jak sam naczelnik. Był w świetnych stosunkach z kryminalnymi, wszyscy się go bali i szanowali go. Nie afiszował się z tą swoją władzą, raczej nawet próbował ją ukrywać, ale mówiło się, że naczelnik słucha go we wszystkim. No, wydał też kilka wyroków śmierci na donosicieli. Zostali zabici przez kryminalnych, a sprawców oczywiście nie wykryto.

– Znaliście się już wcześniej ze Stalinem, prawda?

– Oczywiście. Stalin wiedział, że dostaję paczki żywnościowe od żony i rodziców, więc wziął mnie do siebie także z tego powodu. Paczki można było odbierać raz na miesiąc. Załatwił, że mieliśmy je prawie codziennie. Już wtedy Stalin był kimś zupełnie niezwykłym, byłem nim zauroczony. Zafascynowany! Zajmował się zdobywaniem pieniędzy dla partii. Nie tylko oczywiście, ale głównie tym. Organizował napady na banki, porywał dzieci bogatych fabrykantów i wymuszał okup. Proponował burżujom ochronę. Jeśli się nie zgadzali, ich rafinerie płonęły lub ich dyrektorzy znikali albo robotnicy strajkowali. Największą jego akcją był napad na transport pieniędzy na rynku w Tyflisie. Rzecz stała się sławna na cały świat, bo zginęło czterdziestu ludzi, kozaków i przypadkowych przechodniów. Od bomb, które rzucali. Gdzie w napadzie na bank ginie czterdziestu ludzi? Koba mówił, że to Kamo przesadził z tymi bombami. Kamo kierował akcją, a Koba patrzył na to przez okna tawerny. No ale suma była też imponująca. Milion rubli!

Raz obrabował statek Carewicza Grigorija, parowiec płynący z Odessy do Batumi, wiozący oprócz pasażerów także pieniądze.

– Słyszałem, że i wy, towarzyszu prokuratorze, braliście w tym udział.

– Nie, nie, skądże. Partia zabraniała takich ekspropriacji, ale Lenin po cichu chętnie przyjmował pieniądze. Wtedy jeszcze często mienszewicy i bolszewicy zgodnie współpracowali. Stalin był przeciwnikiem podziału, uważał, że to osłabia partię. Na Kaukazie zresztą do partii należeli prawie sami mienszewicy, bolszewików było niewielu. Ja miałam drużynę, grupę bojową, która likwidowała zdrajców i prowokatorów. Stalin robił to samo. Często wymienialiśmy się informacjami, nawet organizowaliśmy wspólne akcje.

– Strzelaliście osobiście, towarzyszu ambasadorze?