Prof. Andrzej Nowak: Polska, czyli wiara, republika i niezgoda na zniewolenie

Jesteśmy narodem bez skazy – nigdy nie było w Polsce antysemityzmu, tylko ziemia obiecana dla prześladowanych z całej Europy. Cnotliwa polska szlachta myślała tylko o tym, by oświecać chłopstwo. Wszystko co złe, to zawsze inni: zaborcy, okupanci, komuniści. My byliśmy przedmurzem chrześcijaństwa i walczyliśmy za wolność waszą i naszą...

W naszej debacie publicznej funkcjonuje figura tzw. kołtuna polskiego, który właśnie w ten sposób ma widzieć polską historię. I przedstawiciele takiego gatunku na pewno istnieją, ale ani nie dominują wśród czytelników książek historycznych, ani nie są niczym wyjątkowym, odróżniającym nas od Anglików, Niemców, Rosjan, Czechów czy Szwedów.

Kołtun angielski i kołtun szwedzki?

W historii interesuje ludzi to, co przedstawia ich własny naród w dobrym świetle. Lubię chodzić po zagranicznych księgarniach i widzę, co zapełnia najwięcej miejsca na półkach. To np. historia wojskowa i starcia, w których „nasi" są wielkimi zwycięstwami albo wielkimi ofiarami.

Czyli wszędzie ludzie lubią wybielać własną historię?

Wszędzie widać potrzebę identyfikacji z pozytywnymi zjawiskami, bo gdyby ludzie parli do tych negatywnych, to świadczyłoby o chorobie psychicznej. Ale sama ta potrzeba nie oznacza od razu, że odbiorcy książki historycznej pragną czytać jedynie o minionej chwale czy historii bez skazy. Wystarczy spojrzeć na sukces wydawniczy Piotra Zychowicza. A przecież to nie jest przypadek odosobniony. Wielu polskich pisarzy i dziennikarzy za swoją misję uważa walkę z owym wyimaginowanym polskim kołtunem.

Na przykład kto?

Popularny pisarz Szczepan Twardoch z pasją zarzuca Polakom dokładnie ten styl myślenia: Polacy to ciemny naród, który wielbi swoją nieskazitelną historię... Ale z jakiegoś względu ci Polacy kupują dziesiątki tysięcy jego książek. To samo dotyczy książek Olgi Tokarczuk, która jest znakomitą pisarką, ale trudno uznać jej dzieła za opis minionej chwały i pochlebstwa dla polskości.

I co z tego wynika?

Że ze schematu, który pan, jak rozumiem, przekornie zarysował w pierwszym pytaniu, nie zostaje zbyt wiele. Są oczywiście tacy, którzy bezkrytycznie wielbią przeszłość Polski – w każdym jej aspekcie, ale jest też ogromna rzesza tych, którzy tego nie robią. Dlatego nie widzę nic nienormalnego w polskim stosunku do historii. A jeśli już pojawia się skłonność do poszukiwania jaśniejszych stron naszej przeszłości i przymykania oczu na te ciemniejsze, to mam wrażenie, że jest to głównie reakcja na wcześniejsze skupienie się na czarnych plamach. A nasza historia nie jest ani wyłącznie czarna, jak chce Jan Tomasz Gross, ani w całości świetlista.

Ale jak tak będziemy skakać z jednej skrajności w drugą, to ciągle będziemy tak samo daleko od prawdy.

Nie ma czegoś takiego, jak wzorzec polskiej historii, który da się w jednej książce opisać i zawsze od tej pory go powtarzać. Na tym właśnie polega historia, że zmienia się nasz ogląd, nasze samorozpoznanie w dziejach. I ono wynika ze ścierania się różnych wizji, uzupełniania ich, poprawiania. Każde pokolenie pisze więc historię Polski na nowo, oczywiście korzystając z dorobku poprzednich pokoleń. I to znowu nic niezwykłego – odbywa się wciąż to samo ucieranie poglądów na historię.

I nic niezwykłego w tym, że wywołuje to w Polsce tak wielkie emocje?

Może rzeczywiście robimy to czasem zbyt podniesionym głosem, może czasem z niepotrzebną nutą histerii, ale to dlatego, że historię mamy naprawdę ciekawą: Polska, chcąc nie chcąc, była bardzo aktywnie zaangażowana w wiele najważniejszych wydarzeń w historii XIX i XX wieku. My po prostu mamy się o co spierać, więc dyskutujemy trochę żywiej niż w niektórych krajach Europy, żyjących na marginesie wielkiej historii. Nie ma drugiego kraju, który graniczyłby z Niemcami i z Rosją jednocześnie, i miał zarazem najliczniejszą na świecie wspólnotę żydowską wewnątrz swoich granic. Nasi potężni sąsiedzi, którzy tak mocno wpływali na historię Polski i świata, podobnie jak nasi wewnętrzni „sąsiedzi", tworzą także swoją bardzo wpływową politykę historyczną, której Polska jest przedmiotem – obrabianym stosownie do ich potrzeb.

Jakie to ma znaczenie?

One także formułują bardzo wpływową w świecie wizję tego, jak wyglądały stosunki polsko-niemieckie, polsko-rosyjskie czy polsko-żydowskie. Elity opiniotwórcze krajów zachodnich mają do tego jeszcze utrwaloną co najmniej od czasów Woltera wizję stosunków „cywilizowanej", „prawdziwej Europy" z „prymitywną", „zacofaną", wymagającą wciąż pouczeń „gorszą Europą", w której centrum znów jest Polska, a raczej pewna jej karykatura. To ważne układy odniesienia, wobec których toczy się także nasza dyskusja wewnętrzna. I to wszystko stanowi o jej wysokiej temperaturze. Ale ja z tej temperatury się cieszę, bo ona oznacza, że nasza historia nie umarła. A nie chcę, żeby umarła.

By móc się zmagać z polskością, na pewno warto wiedzieć, o czym w ogóle mówimy. Np. mój promotor ze studiów, filozof Zbigniew Stawrowski, powtarza, że polskość jest nierozłącznie związana z chrześcijaństwem i republikanizmem. Domyślam się, że to rozpoznanie jest panu bliskie.

Przedstawiam je w kolejnych tomach „Dziejów Polski". Tak rozpoznaję treść tych dziejów. Nie ma historii Polski przed chrztem. Chociaż to oczywiste, wydawałoby się, ujęcie, spotyka się dziś z niesłychanie żywą krytyką tych, którzy tworzą zupełnie fikcyjną historię imperium słowiańskiego – przedchrześcijańskiego.

Z ich punktu widzenia chrześcijaństwo było na naszych ziemiach agresorem.

Co do tego, że było w jakiejś mierze agresorem, nie mam żadnych wątpliwości. Tylko że to, co było przed nim i zostało niejako podbite przez chrześcijaństwo, nie zostawiło trwałych śladów jakiejś polskiej tożsamości. Ona zaczyna się od chrztu, i co za tym idzie, od zanurzenia w kulturę łacińską, europejską. Chrzest to nasze najważniejsze spoiwo z Europą.

A później?

Można powiedzieć, że nasze szczególne miejsce w Europie zajmujemy wskutek splotu okoliczności – zbudowania swoistego modelu politycznego, właśnie republikańskiego, w którym czynnik obywatelski pojawia się już w wieku XII. Po raz pierwszy w całej Europie to właśnie mieszkańcy ziem polskich zaczynają samookreślać się jako „civis polonis", czyli nie obywatel jakiegoś miasta, np. Florencji, ale obywatel polski – tak od połowy XII stulecia polski rycerz zaczyna podpisywać się pod dokumentami.

Czym to skutkuje?

Obywatel to człowiek wolny, broniący swojej wolności wewnątrz wspólnoty. Rodzi się cała szlachecka kultura wybierania swoich władców, samorządu sejmikowego, walki o prawa ufundowane w aktywności obywatelskiej. A z tego wynika kolejny ważny aspekt polskości: powiększanie jej nie przez podbój, a poprzez unię. Choć zdarzają się i przypadki podboju, bo np. Ruś Czerwona zdobyta została w XIV wieku w twardej walce z Litwinami i po części z Węgrami. Ale bez porównania większa ekspansja ustrojowo-terytorialna Królestwa Polskiego wynikała z atrakcyjności modelu wolności obywatelskiej szerokich, jak na owe czasy, elit politycznych. I dlatego możemy mówić o polskim fenomenie unii, przyciągania do polskości np. elit bojarskich, które zamieniają się w szlachtę. Warto te nasze doświadczenia porównywać dziś z fenomenem Unii Europejskiej.

Która wypada lepiej: unia polsko-litewska czy ta zapoczątkowana przez Francję, Niemcy, Włochy i kraje Beneluksu?

Wszystko zależy od kryteriów – nie zawsze będą to porównania na korzyść Unii Europejskiej i oczywiście nie zawsze na korzyść unii lubelskiej. Po prostu warto porównywać nasze doświadczenia w tworzeniu unii – i w jej kryzysach. W roku, który właśnie się zaczął, dobrą okazję do tego daje 450-lecie unii lubelskiej. Warto to na nowo przemyśleć, szczególnie w kontekście problemów, jakie dzisiaj ma Unia. Przecież nasi przodkowie też zderzali się z różnymi przeciwnościami. Przyjrzyjmy się im, sprawdźmy, które z nich i w jaki sposób potrafili przezwyciężyć, a na których się potknęli.

Mamy więc, opierając się na naszych doświadczeniach, zaproponować dziś odpowiedź na kryzys integracji europejskiej?

Powinniśmy potraktować to jako nasz obowiązek, bo sami mieliśmy już doświadczenie budowy unii na wielką skalę miliona kilometrów kwadratowych i kilku wspólnot etnicznych oraz religijnych. Wyciągnijmy z tego wnioski. Być może warto do tej refleksji zaprosić także dzisiejszą UE, o ile ta chce jeszcze w ogóle myśleć o czymś innym niż o swoim własnym pomyśle ideologicznym, oczywiście zupełnie odmiennym od zasad wolności, na których oparta była Rzeczpospolita naszych przodków.

Zasady unii lubelskiej nie są jednak zbyt znane na Zachodzie.

Na szczęście okres III RP nie był czasem zmarnowanym przez historyków i nie jest już z tą znajomością naszej historii za granicą tak źle, jak było przed laty. Łatwo można już znaleźć książki, choćby Roberta Frosta czy Anny Grześkowiak-Krwawicz, w których napisano po angielsku coś wartościowego, często nawet odkrywczego, na temat polskiej specyfiki ustrojowej. I to nie są teksty pisane przez zwolenników angelicznej wizji historii Polski, od której zaczęliśmy naszą rozmowę, tylko teksty niezwykle rzetelnych, wnikliwych znawców tej tematyki.

Istnieje coś takiego jak duch polskości, coś unikalnego, charakterystycznego dla nas?

Ładnie ujął to prezydent Reagan, mówiąc w 1983 roku przed brytyjskim parlamentem o „wspaniałej polskiej niezgodzie na zniewolenie". Ten element polskości wiąże się z dziedzictwem najtrudniejszej części naszej historii, gdy po rozbiorach Polska jako wspólnota kulturowa musiała walczyć o swoje przetrwanie. Ta walka została zaświadczona kolejnymi powstaniami, konspiracjami, pracą organiczną. I nie należy przeciwstawiać sobie tych zjawisk: romantyzmu i pozytywizmu, bo to wszystko razem składa się na polską historię niezgody na zniewolenie. Warto też włączyć w tę historię także fenomen udziału kobiet w tym politycznym ruchu, co np. czyni jako historyk Magdalena Gawin, dzisiejsza wiceminister kultury.