Zbigniew Ziobro, minister sprawiedliwości i prokurator generalny, wydał wytyczne co do śledztw finansowych

Wytyczne dotyczą "zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych o przestępstwa finansowe popełniane na szkodę wielu pokrzywdzonych, przy wykorzystaniu instrumentów finansowych oraz działalności bankowej".

W Prokuraturze Krajowej oraz w prokuraturach regionalnych i okręgowych mają być powołani koordynatorzy spraw o przestępstwa finansowe. Jeśli przestępstwo dotyczy wielu osób, należy niezwłocznie powiadamiać o tym koordynatora odpowiedniego szczebla, aby podjąć działania do łącznego prowadzenia śledztwa. Według Ziobry wnioski prokuratorów o wymiar kary w takich sprawach powinny odzwierciedlać ich wysoki stopień społecznej szkodliwości. W przypadku znacznej wartości wyłudzonego mienia i nienaprawienia szkody, wnioskowanie o kary w zawieszeniu powinno być ograniczone wyłącznie do instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Zdaniem Ziobry ustawowy obowiązek prokuratury stania na straży praworządności jest szczególnie ważny w odniesieniu do osób, które - z racji niedostatecznej wiedzy o funkcjonowaniu instrumentów finansowych - są bezbronne wobec masowo popełnianych na ich szkodę przestępstw. Dodał, że przestępstwa związane z działalności bankową, kredytowo-oszczędnościową, ubezpieczeniową, kapitałowo-inwestycyjną, emerytalną, instytucją pieniądza elektronicznego i systemami elektronicznego przekazywania danych są w ostatnim czasie jedną z najpoważniejszych kategorii przestępstw.

"Ich sprawcy, dążąc do uzyskania korzyści majątkowych, w sposób świadomy i rozmyślny wykorzystują brak wiedzy i doświadczenia pokrzywdzonych, powodując znaczne szkody w majątku osób fizycznych i prawnych, a w niektórych wypadkach również w majątku państwowych i samorządowych jednostek organizacyjnych" - napisał Ziobro.

Podkreślił, że przestępstwa te mają wysoki stopień szkodliwości społecznej; w przypadku osób pozbawianych oszczędności i środków do życia, niejednokrotnie prowadzą do osobistych tragedii; podważają też zaufanie do rynku finansowego. Dlatego wydał te wytyczne "w celu podwyższenia sprawności i efektywności postępowań".

Według wytycznych warunkiem skutecznego ścigania tych przestępstw jest pociągnięcie do odpowiedzialności osób odgrywających wiodącą rolę w przestępczym procederze, a nie wyłącznie osób o rolach drugoplanowych, zatrudnianych przez osoby organizujące ten proceder np. na podstawie umów agencyjnych lub umów zlecenia. Napisał, że wobec kierujących procederem należy jak najszybciej wydawać postanowienia o przedstawieniu zarzutów, stosować środki zapobiegawcze lub o nie występować oraz wydawać postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Należy też rozważyć stosowanie wobec podejrzanych nakazów powstrzymania się od prowadzenia określonej działalności - dodał Ziobro.

Jego zdaniem konieczne jest szybkie zabezpieczenie danych - które z uwagi m.in. na upływ czasu mogłyby zostać utracone - obrazujących współdziałanie poszczególnych osób w przestępstwie. Dotyczy to m.in. zapisów poczty elektronicznej, bilingów telefonicznych, treści rozmów na komunikatorach internetowych oraz danych na dyskach komputerów i innych nośnikach. W uzasadnionych przypadkach należy występować do sądu o zastosowanie kontroli i utrwalania rozmów - wskazał Ziobro.

Jeszcze na etapie śledztwa "w sprawie" należy ustalać stan majątkowy osób podejrzewanych o przestępstwo, co umożliwi określenie praw majątkowych mogących być przedmiotem zabezpieczenia majątkowego. Takie informacje bezwzględnie muszą zostać zebrane przed czynnościami z udziałem podejrzanych - podkreślił Ziobro. Przy przesłuchaniu osób zarządzających podmiotami prowadzącymi przestępczy proceder należy na bieżąco konfrontować ich twierdzenia co do sposobu prowadzenia działalności gospodarczej, oferowanych produktów i wywiązywania się z zobowiązań, z innymi dowodami zgromadzonymi w postępowaniu.

Według Ziobry w przypadku podmiotów gospodarczych działających na szerszą skalę, już w czasie wstępnego przesłuchania pokrzywdzonego należy uzyskać informacje, czy ma on wiedzę, by ofiarami działania były również inne osoby. "Ocena prawna pojedynczego zdarzenia bez szerszego kontekstu często prowadzi bowiem do umorzenia lub odmowy wszczęcia postępowania" - napisał Ziobro. Polecił, by pokrzywdzonych przesłuchiwać szczegółowo - tak, by nie było konieczności ich powtórnego wzywania. Należy uzyskać od nich niezbędną dokumentację w postaci umowy oraz dokumentów związanych z jej realizacją, a także precyzyjnie określić wyrządzoną szkodę.

Ziobro podkreślił, że przy "piramidach finansowych" część osób odzyskuje zaangażowane środki. Statusem pokrzywdzonych należy jednak objąć wszystkich klientów podmiotu prowadzącego przestępczy proceder; nie mają znaczenia indywidualne odczucia klientów o braku pokrzywdzenia. "Przestępstwo oszustwa jest bowiem popełnione z chwilą niekorzystnego rozporządzenia mieniem, natomiast zaistnienie szkody nie jest warunkiem zaistnienia oszustwa" - dodał Ziobro.

Zaznaczył, że w początkowym etapie postępowania, kiedy pokrzywdzeni niezależnie od siebie składają zawiadomienia o przestępstwie należy sprawdzać, czy toczą się inne postępowania wobec tego samego podmiotu. W tym celu należy wykorzystać istniejące w prokuraturze bazy danych. Należy również uzyskać informacje, czy dany podmiot znajduje się w obszarze zainteresowania Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Komisji Nadzoru Finansowego.

Jak napisał Ziobro, śledztwo od początku powinno uwzględniać wszystkie aspekty działalności finansowej podmiotu zawierającego umowy z wykorzystaniem instrumentów finansowych lub czynności bankowych: strukturę organizacyjną, zakres obowiązków zatrudnionych, sposób dystrybucji środków oraz spełnienie wymogu uzyskania zezwoleń na działalność. "Każdorazowo należy czynić ustalenia, czy podmiot prowadził działalność operacyjną umożliwiającą osiągnięcie zysku w kwotach pozwalających na wywiązanie się z podjętych zobowiązań" - polecił Ziobro. Badać też trzeba oferowane produkty finansowe, sposoby generowania stopy zwrotu, źródła pochodzenia środków na wypłaty i ewentualne ubezpieczenia działalności.

Prokurator generalny podkreślił, by dążyć do szybkiego zabezpieczenia dokumentacji finansowo-księgowej podmiotu. Powinno to być w miarę możliwości przeprowadzone z udziałem biegłego z zakresu finansów i księgowości. Dokumentację finansową należy zabezpieczyć także w formie elektronicznej, co ułatwi i przyspieszy pracę biegłego. W sprawach skomplikowanych i obszernych należy powołać biegłych z zakresu rachunkowości. Mają oni określić m.in. wartość, tytuły i czas, w jakim środki wpływały na rachunki bankowe; czy dany podmiot miał własne środki finansowe i z jakich źródeł one pochodziły, a także sprawdzić przepływy środków na rachunkach, w tym tytuły transakcji i ilości wypływających środków.

Prokurator powinien ustalić, czy podejrzewane podmioty są w zainteresowaniu organów skarbowych; czy były lub są prowadzone wobec nich postępowania o przestępstwa lub wykroczenia skarbowe albo też postępowania egzekucyjne. Niezbędne jest ustalenie, czy dany podmiot jest w Krajowym Rejestrze Sądowym i czy wywiązuje się z obowiązków sprawozdawczych wobec sądu. W przypadku stwierdzenia niewywiązywania się z tych obowiązków, należy podjąć działania w celu wdrożenia przez sąd stosownych procedur - dodał Ziobro.

Prokurator generalny zaznaczył, że niezbędne jest jak najszybsze zobrazowanie przepływów na rachunkach bankowych między osobami zaangażowanymi w działalność przestępczą. Już na wstępnym etapie postępowania należy nawiązać współpracę z bankami w celu zabezpieczenia majątkowego na środkach oraz skorzystania z możliwości blokady rachunków bankowych.

W przypadku ustalenia, że uzyskane w drodze przestępstwa środki są wyprowadzane z kraju, należy niezwłocznie wystąpić z wnioskiem o międzynarodową pomoc prawną, w celu ustalenia "ostatecznych beneficjentów" działań - podkreślił Ziobro.

Zwrócił uwagę, że skoro przestępstwa finansowe są nierozłącznie związane z próbami legalizacji nielegalnych dochodów, śledztwa powinny obejmować również przestępstwo prania pieniędzy - wtedy Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej należy przekazywać odpowiednią informację, co umożliwi zastosowanie przez GIIF blokady rachunku lub wstrzymanie transakcji. W celu uzyskania informacji o skali procederu i skali prania pieniędzy, należy występować - także drogą elektroniczną - do GIIF o dostęp do tajemnicy bankowej.

Ziobro wskazał, że w przypadku postępowań ws. umów ubezpieczenia na życie zawierających ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy - tzw. "polisolokat", specyfika postępowań polega na konieczności dokonania oceny, czy zapisy umowy mają charakter wyłącznie bezprawia cywilnoprawnego, czy też wkraczają w sferę prawa karnego. Dla zrealizowania celów postępowania konieczne jest ustalenie nie tylko osoby, która umowę przedstawiła do podpisu pokrzywdzonemu, lecz przede wszystkim osób, które podjęły decyzję o wprowadzeniu do obrotu danego instrumentu, a także opracowały standardową umowę - zaznaczył.

Niezbędnym elementem jest stwierdzenie, czy w umowie są tzw. klauzule abuzywne, których wykaz prowadzi KNF - zaznaczył Ziobro. Istotna jest również ocena, czy umowa zawiera mechanizm tzw. dźwigni finansowej - gdy ubezpieczający wpłaca część ustalonego kapitału, natomiast wzrost wartości jednostek uczestnictwa liczony jest od całej jego wysokości. Należy ponadto ustalić zakres obciążeń finansowych ponoszonych przez ubezpieczającą się osobę i mechanizm ich wyliczania, a także zakresu informacji o elementach umowy udostępnianych osobie zawierającej "polisolokatę".

Zdaniem Ziobry należy ustalać, czy zawarcie umowy było pojedynczym incydentem, czy też stanowi element zorganizowanej i prowadzonej na szerszą skalę aktywności towarzystwa ubezpieczeniowego. W tym celu należy uzyskać informację na temat firmy ubezpieczeniowej z baz danych Rzecznika Finansowego, KNF oraz UOKiK.

Według wytycznych sprawy dotyczące przestępstw finansowych na szeroką skalę powinny być co do zasady prowadzone w prokuraturach regionalnych i okręgowych - przez prokuratorów specjalizujących się w zwalczaniu tej przestępczości. W sprawach najbardziej skomplikowanych należy powołać zespół śledczy, złożony z prokuratorów i przedstawicieli policji lub innych służb, w tym skarbowych. W innych przypadkach należy występować do tych służb o powołanie u nich zespołów odpowiedzialnych za gromadzenie materiału dowodowego.

Ziobro polecił, że dla ochrony interesów pokrzywdzonych, należy rozważyć działania na gruncie prawa cywilnego, w celu podważenia umów będących podstawą wyłudzeń. Należy ponadto rozważać kierowanie wniosków o ogłoszenie upadłości podmiotów gospodarczych, które prowadziły działalność z pokrzywdzeniem wielu osób. W przypadku spełnienia niezbędnych przesłanek powinno się występować odnośnie mienia podejrzanych z tzw. skargami pauliańskimi (to pozew z żądaniem uznania za bezskuteczną czynności wobec pokrzywdzonego wierzyciela - PAP).