Polski rynek TSL w 2010 r.

Gospodarka światowa wolno podnosi się z kryzysu gospodarczego. Tempo wzrostu zgodnie z najnowszą prognozą Banku Światowego wyniesie w 2011 r. 3,2 proc. (spadek o 0,1 pkt proc. w stosunku do prognozy z początku 2011 r.). W 2010 r. gospodarka światowa rozwijała się w nieco wyższym tempie 3,8 proc. Wyraźniejszą poprawę przewiduje się w latach 2012 – 2013 r. – 3,6 proc.

W krajach europejskich wzrost powinien wynieść ok. 1,7 proc. (w 2012 r. – 1,8 proc.), co związane jest przede wszystkim z problemami zadłużenia kilku krajów oraz z wysokimi cenami ropy naftowej i żywności. Jednocześnie w USA oczekiwane jest tempo wzrostu na poziomie 2,6 proc. (2012 r. – 2,9 proc.). Nadal szybko, choć niżej niż w latach poprzednich, będą rosły kraje rozwijające się. W Chinach przewiduje się 9,3-proc. wzrost PKB (8,7 proc. w 2012 r.). Najdotkliwiej perturbacje gospodarcze odczuły kraje słabiej rozwinięte, gdzie tempo wzrostu PKB w 2011 r. ma się obniżyć do 2,2 proc. z 2,7 proc. w 2010 r.

W 2010 r. polska gospodarka odnotowała dobre wyniki gospodarcze, chociaż nadal poziom zaufania do stabilności gospodarczej nie jest zbyt wysoki. Świadczy o tym m.in. stopa inwestycji, która wynosi obecnie niespełna 3 proc. w przypadku inwestycji prywatnych, przy ponad 10-proc. przyroście inwestycji ogółem. Głównym motorem wzrostu są inwestycje publiczne, napędzane przede wszystkim funduszami unijnymi oraz przygotowaniem do Euro 2012. Kolejnym czynnikiem wzrostu jest eksport. Jego wartość przekroczyła poziom z 2008 r. – najwyższy od momentu przystąpienia Polski do UE – i wyniosła 122,4 mld euro (w 2009 r. 101,8 mld euro, w 2008 r. – 120,9 mld euro).

Mimo spadku bezpośrednich inwestycji zagranicznych (7,3 mld euro w 2010 r. w stosunku do niespełna 10 mld euro w 2009 r.) tempo wzrostu gospodarczego wyniosło 3,8 proc. (w 2009 r. 1,7 proc.). Do Polski trafiły też fundusze z UE, których wartość (po odliczeniu składek) wyniosła 7,74 mld euro, a w przypadku funduszy strukturalnych – 5,38 mld euro, najwięcej od momentu wejścia Polski do UE. Warto dodać, że od 2004 r. napłynęło do Polski z UE ponad 50 mld euro, przy składkach około 20,5 mld euro. Wartość netto wyniosła zatem prawie 30 mld euro w ciągu siedmiu lat. Kolejnym czynnikiem decydującym o potencjale gospodarczym, a także łatwości elastycznego dopasowania się do zmieniających się potrzeb popytowych jest dostępność osób o określonych kwalifikacjach na rynku pracy. Z tej perspektywy warto przyjrzeć się stopie bezrobocia i liczbie osób, które wyemigrowały z Polski. Stopa bezrobocia nadal utrzymuje się na wysokim poziomie – w 2010 r. wyniosła 12,3 proc. (wobec 12,1 proc. w 2009 r.). Liczba polskich emigrantów zmalała na koniec 2009 r. do 1,87 mln (z 2,21 mln w 2008 r.). Jednak obecnie po otwarciu kolejnych rynków pracy od 1 maja 2011 r. należy się spodziewać jej wzrostu. Wzrosła również inflacja. W 2011 r. wynosi już 4,3 proc., znacznie powyżej celu bazowego NBP (2,5 proc.). Wprawdzie źródła inflacji leżą przede wszystkim poza polską gospodarką – rosnące ceny paliw i żywności mają charakter globalny. Oznacza to, że inflacja bazowa – po wyłączeniu powyższych dwóch składników – wynosi 2 proc. Stabilność inflacyjną osiąga się, jeśli ceny dóbr po wyłączeniu żywności i energii rosną ok. 1 – 1,2 proc. rocznie, bez uwzględnienia zmian jakościowych produktów i efektów substytucyjnych. Jeśli oba te czynniki zostaną uwzględnione, wówczas dopuszczalny, stabilny wzrost cen może sięgać właśnie ok. 2 proc. W Polsce istnieje jednak niebezpieczeństwo, że te wysokie ceny żywności i energii będą się utrwalać poprzez wyższy, niż wynikałoby to z wydajności, wzrost płac.

Istnieją trzy możliwości ograniczenia inflacji. Pierwsza związana jest z podniesieniem stóp procentowych, które jednak może wpływać na osłabienie koniunktury. Jednak w Polsce ten wpływ jest stosunkowo słaby, ponieważ polskie przedsiębiorstwa w niewielkim stopniu są uzależnione od kredytów. Poziom kredytu dla przedsiębiorstw wynosi zaledwie 16 proc. PKB (według innych źródeł ponad 20 proc.). Polskie firmy są w stanie przy relatywnie wysokiej rentowności finansować się zatem z własnych zysków, co stanowi również źródło odporności gospodarki na kryzys. Również zadłużenie polskich gospodarstw domowych jest niskie. W efekcie oddziaływanie na inflację poprzez stopy procentowe jest dość słabe. Druga możliwość to kurs walutowy. Wprawdzie oddziaływanie jest szybsze, ale jeszcze mniej precyzyjne. Problem polega na tym, że choć złoty ma potencjał aprecjacyjny (wzrostowy), polska gospodarka rozwija się szybciej niż większość gospodarek unijnych, szybciej rośnie również wydajność pracy, a koszty pracy dotychczas spadały – to złoty stał się również walutą spekulacyjną, o wysokim stopniu płynności (łatwiej wycofać szybko aktywa z Polski niż z Brazylii), co powoduje, że podlega znacznie większym wahaniom niż np. forint. Trzeci kanał ograniczania inflacji związany jest z oczekiwaniami inflacyjnymi i jest najmniej rozpoznany.

Powyższe czynniki stanowią element ryzyka gospodarczego, który może wpłynąć na niestabilność polskiej gospodarki. Dlatego też na ogół ekonomiści wyrażają ostrożny optymizm odnośnie do przyszłości, obawiając się kolejnych zawirowań w gospodarce światowej.

W 2010 r. większość krajów europejskich odnotowała przyrost PKB. Polska nadal była wśród liderów, z 3,8-proc. wzrostem. Również w 2011 r. planowane jest utrzymanie lub niewielki wzrost tego tempa.

Rynek TSL w Polsce

Ranking firm TSL we współpracy z „Rzeczpospolitą" ukazuje się już po raz 15. Aby wziąć w nim udział, konieczne jest wypełnienie ankiety, która corocznie jest podwieszana na stronie internetowej „Rzeczpospolitej" oraz przesyłana bezpośrednio do firm przez Zakład Transportu Międzynarodowego i Logistyki SGH. Aby zostać zakwalifikowanym do rankingu TSL, konieczne jest wypełnienie w ankiecie rubryki dotyczącej wielkości przychodów i ich dynamiki. Początkowo ograniczeniem była również wielkość przychodów

(10 mln zł), ale ponieważ polska gospodarka jest napędzana przez mały i średni biznes, to do rankingu zostały również dopuszczone MSP. Dodatkowy warunek to prowadzenie działalności głównie w branży TSL. Ponad 50 proc. (50,1 proc.) przychodów powinno pochodzić z działalności transportowo-spedycyjno-logistycznej.

Analiza danych zawartych w ankietach oraz informacji telefonicznych świadczy o tym, że zwiększa się liczba firm, które w większym stopniu, niż to było w przeszłości, dywersyfikują ryzyko poprzez prowadzenie różnej działalności biznesowej. Można też wyciągnąć ostrożny wniosek, że zamiast jednego głównego biznesu – tak jak to wynikało z wcześniejszych badań i analizy rynkowej – firmy prowadzą kilka biznesów, tym samym powoli następuje zmiana modelu biznesowego. Może to również wynikać z niepewności otoczenia gospodarczego i dążenia do zmniejszania ryzyka kosztem zwiększania kosztów zarządzania różnymi działalnościami.

W 2010 r. wartość rynku TSL liczona na bazie wartości przychodów 102 firm wzrosła o 15,4 proc. w stosunku do poprzedniego roku. Jeśli natomiast odniesiemy się do 2008 r. (przed kryzysem) – wartość rynku wzrosła o 4,4 proc. (w 2009 r. wielkość przychodów analizowanych przedsiębiorstw zmniejszyła się o 11 proc.). Łączny przychód analizowanych firm wyniósł w 2010 r. prawie 19 mld zł.

Większy wzrost przychodów zanotowały firmy z kapitałem zagranicznym i mieszanym (prawie 116 proc.) w stosunku do firm polskich (114,5 proc.). W poprzednim roku przychód w firmach zagranicznych zmalał ponad 13 proc., gdy w firmach polskich redukcja była prawie dwukrotnie mniejsza (6,6 proc.).

Udział firm zagranicznych i z kapitałem mieszanym w całości przychodów spadł obecnie z utrzymującego się od kilku lat poziomu prawie 70 proc. do 52 proc. Liczba tych firm nadal jest jednak nieco mniejsza (48 firm) niż liczba polskich firm (54 podmioty).

Oznacza to jednak dalszy proces wyrównywania się przychodów przypadających na jedną firmę. Średni przychód przypadający na firmę z kapitałem zagranicznym wyniósł w 2010 r. prawie 203 mln zł, gdy na firmę polską przypadało niespełna 170 mln zł. Jednak większe różnice występowały w przypadku średniego przychodu przypadającego na jednego zatrudnionego. Gdy dla wszystkich firm kształtował się on na poziomie 291 tys. zł, to dla firm polskich wyniósł 235 tys. zł, a dla firm zagranicznych i mieszanych – 376 tys. zł. Źródeł powyższych różnic można upatrywać nie tylko w wydajności pracy, ale również w innym modelu biznesowym.

Przykładowo firmy mogą zatrudniać kierowców (mimo że nie posiadają własnych środków transportu) lub też w pełni outsourcować tę działalność (usługa transportowa jest kupowana od zewnętrznego dostawcy), również często się zdarza, że w magazynach zatrudniani są pracownicy zleceniodawcy (klienta), gdy sam magazyn i to, co związane jest z tą usługą, oddane jest do zarządzania operatorowi logistycznemu.

Część firm zatrudnia w okresie szczytu pracowników na czas określony, co zwiększa zatrudnienie, ale nie jest wykazywane w statystyce zatrudnienia. Trudno zatem miarodajnie ocenić wpływ powyższych czynników na wyliczony powyżej wskaźnik. Może on być jednym z punktów odniesienia przy badaniu kondycji danej firmy i jej perspektyw w przyszłości. Przy ogólnej tendencji wzrostowej rynku TSL około 10 proc. firm odnotowało spadek przychodów. Inaczej niż w przypadku przychodów wyglądają tendencje w zakresie zysku. Z 72 firm, które podały powyższe dane, w prawie 40 proc. doszło do obniżenia poziomu zysku (w układzie rok do roku).

W związku z powyższym w całej grupie badanych zysk spadł średnio o prawie 9 proc., co w efekcie prowadzi do pogorszenia średniego poziomu rentowności w całej branży TSL. Większy spadek można zauważyć w przypadku polskich firm (ponad 10 proc.) niż firm zagranicznych (ponad 7 proc.). Nadal średni zysk przypadający na firmę z polskim kapitałem jest ponaddwukrotnie mniejszy (3 mln zł) niż w przypadku firm z kapitałem zagranicznym (6,6 mln zł). Tak duże różnice nie występują, jeśli pod uwagę weźmiemy rentowność zatrudnienia liczoną wielkością zysku brutto przypadającą na jedną osobę zatrudnioną. W firmach polskich rentowność wynosi 13,4 tys. zł (wobec 15 tys. zł w 2009), a w firmach zagranicznych – prawie 16 tys. zł (prawie 19 tys. zł w 2009 r.).

Można wstępnie oszacować, że średnia marża zysku wyniosła w 2010 r. około 2,4 proc. (w 2009 r. – 2,9 proc.) dla wszystkich firm, przy czym dla polskich firm wartość ta jest jeszcze niższa – prawie 1,8 proc. (w 2009 r. – 2,15 proc.), a dla zagranicznych – prawie 3,3 proc. (w 2009 r. – prawie 4,1 proc.). Można zaryzykować stwierdzenie, że w 2010 r. nastąpiło pewnego rodzaju odprężenie po trudnym 2009 r., gdzie jednak koszty były pod ścisłą kontrolą, co przejawiało się m.in. dodatnią średnią dynamiką zysku przy spadku przychodów.

Mimo wysokiej dynamiki wzrostu wartości rynku TSL liczba pracowników rosła wolniej, o niespełna 6 proc. W tym przypadku również występowały różnice między firmami polskimi i zagranicznymi. W polskich firmach ogólna liczba zatrudnionych zmniejszyła się o prawie 4 proc. w stosunku do roku 2009, natomiast w zagranicznych wzrosła o 10 proc. W analizowanej grupie ponad 100 firm pracuje prawie 64 tys. osób (osoby zatrudnione na umowę o pracę), z czego w polskich firmach 38 tys. osób. Średnio w polskiej firmie zatrudnionych jest 716 osób (uwzględniając bardzo dużą liczbę zatrudnionych PKP Cargo), gdy w zagranicznej – 559 osób.

W tegorocznym rankingu najliczniejszą grupę stanowią firmy o przychodach powyżej 100 mln zł (ponad 44 proc.) oraz od 10,1 do 50 mln zł (około 30 proc.). Wśród największych firm (powyżej 100 mln zł) dominuje kapitał zagraniczny (29 firm z 44). Tradycyjnie największą grupę stanowią firmy, które jako główną działalność wskazały transport drogowy (33 proc.) i spedycję drogową (26 proc.) oraz usługi logistyczne (19 proc.).

Jeśli chodzi o pochodzenie kapitału, to przeważają firmy z kapitałem niemieckim (20 firm), a w dalszej kolejności firmy francuskie, holenderskie, włoskie, brytyjskie, duńskie, szwajcarskie, rosyjskie, luksemburskie. Jest również pojedynczo reprezentowany kapitał japoński, austriacki, fiński, słowacki, amerykański, irlandzki.

Analiza tendencji w branży TSL na bazie wyodrębnionych grup przychodowych

Grupa firm o przychodach powyżej 300 mln zł

W grupie tej znalazło się 16 firm (poprzednio 14), sześć z kapitałem polskim oraz dziesięć z zagranicznym i mieszanym. Grupa ta generuje prawie 12 mld zł (z 19 mld zł). Przychody tej grupy wzrosły o 15,5 proc. w stosunku do 2009 r. (co oznacza wzrost o 2,5 proc. w stosunku do roku 2008). Większy przyrost nastąpił w firmach polskich (16,1 proc) niż w firmach zagranicznych i z kapitałem mieszanym (14,9 proc.). Inaczej ukształtowały się natomiast przyrosty przychodów całkowitych – w tym przypadku tempo wzrostu firm zagranicznych było wyższe (15,5 proc.) niż polskich firm (15 proc.). Można ocenić, że wynika to przede wszystkim z większej dywersyfikacji ryzyka poprzez różnicowanie działalności i wyższego tempa wzrostu obszarów niezwiązanych z działalnością TSL.

Równocześnie znacząco wzrastał przychód w przeliczeniu na jednego zatrudnionego, zwłaszcza w polskich firmach (22 proc.) w porównaniu z zagranicznymi (5 proc.). Wciąż występują znaczące różnice w tak liczonych przychodach w zależności od pochodzenia kapitału. W firmach polskich wartość ta wynosi niespełna 200 tysięcy zł, a w firmach zagranicznych ponad dwa razy więcej (410 tys. zł). Różnie kształtowała się również sytuacja, jeśli chodzi o zysk. Gdy w polskich firmach wzrósł on o około 2 proc. w stosunku do poprzedniego roku, w firmach zagranicznych jego wartość obniżyła się o ponad 10 proc.

Rentowność zatrudnienia liczona wielkością zysku brutto na jednego zatrudnionego pracownika zmalała zarówno w polskich (o 2 proc.), jak i zagranicznych firmach (o ponad 14 proc.). Jedna zatrudniona osoba generowała zysk w wysokości 18,3 tys. zł w polskich firmach i 19,8 tys. zł w zagranicznych. Zysk brutto w przeliczeniu na firmę wyniósł prawie 17,5 mln zł dla polskich i ponad 23 mln dla firm zagranicznych.

Grupa firm o przychodach od 100 mln zł do 300 mln zł

Grupa liczy 27 firm, w tym 7 polskich i 20 zagranicznych. Wielkość przychodów to ponad 4,6 mld zł. W sumie firmy o przychodach powyżej 100 mln zł rocznie generują 86 proc. przychodów (w 2009 r. – 79 proc.) całości i stanowią pod względem liczebności 43 proc. ujętych w rankingu przedsiębiorstw. Tworzą, przy zatrudnieniu 11 tys. osób, 37 proc. miejsc pracy. Wzrost przychodów w tej grupie był podobny jak we wszystkich analizowanych firmach, ale nastąpiło większe zróżnicowanie w przypadku kapitału polskiego i zagranicznego.

W polskich firmach przychody wzrosły o 8 proc., gdy w zagranicznych – o prawie 18 proc. Zatrudnienie w tej grupie rosło zdecydowanie wolniej niż wzrost przychodów – w polskich firmach o ponad 5 proc., w zagranicznych o prawie 9 proc. Średnio polska firma w tej grupie generowała ponad 191 mln zł przychodu, gdy zagraniczna 165 mln zł. W tej grupie firm nastąpił również spadek zysku w przypadku polskich firm o prawie 11 proc. i wzrost o 3 proc. w firmach zagranicznych. W sumie rentowność zatrudnienia wyniosła 19,2 tys. zł w polskich przedsiębiorstwach i 7 tys. w zagranicznych. W obu przypadkach wielkość zysku w przeliczeniu na zatrudnionego była niższa niż w 2009 r., w polskich firmach o 24 proc., a w zagranicznych – o 16 proc.

Grupa firm o przychodach od 50 mln zł do 100 mln zł

W tej grupie znalazło się 17 firm, w tym 11 polskich oraz 6 zagranicznych i mieszanych, które generowały łącznie 1,3 mld zł przychodu (ok. 13 proc. całości). W 2009 roku w tej właśnie grupie zanotowano największy przyrost przychodów, gdy cały rynek zanotował straty. W 2010 r. dynamika wzrostu przychodów jest nadal bardzo wysoka, wyższa niż średnia rynkowa, i wynosi 18 proc. przy ponad 20 proc. w firmach zagranicznych i mieszanych i 17 proc. w polskich.

Dynamika zatrudnienia w polskich firmach była niższa – ponad 7 proc. – niż w zagranicznych – ponad 23 proc. Średnia firma w tej grupie generowała ponad 75 mln zł w przypadku kapitału polskiego i prawie 74 mln zł w przypadku kapitału zagranicznego i mieszanego. Również w tej grupie obniżył się zysk brutto, o niespełna 16 proc. w przypadku polskich firm i o prawie 24 proc. w firmach zagranicznych i z kapitałem mieszanym. Średnio rentowność zatrudnienia wyniosła 12,7 tys. zł w pierwszym przypadku i 18,3 tys. zł w drugim.

Grupa firm o przychodach od 10 mln zł do 50 mln zł