Można udowodnić, że Katyń to ludobójstwo

Rzeczpospolita:

Większość prawników i polityków zgadza się, że Sowieci popełnili w Katyniu zbrodnię wojenną. Czy możemy jednak uznać ją za ludobójstwo? Władze sowieckie bez wątpienia chciały zlikwidować członków konkretnej grupy – polskiej inteligencji, ale część naukowców i tak twierdzi, że to nie było ludobójstwo. Dlaczego?

Milena Sterio:

Jeśli ściśle trzymać się tekstu Konwencji ONZ o zapobieganiu i karaniu ludobójstwa z 1948 roku, to w jej rozumieniu polska inteligencja nie była grupą „chronioną”, o której wspominają te przepisy. W konwencji jest bowiem mowa o umyślnym zamiarze zniszczenia i o samym unicestwieniu w całości lub części grup: narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych. Jednak przy nieco bardziej „liberalnej” lekturze tych przepisów można uznać, iż konwencja została przyjęta właśnie po to, by ścigać zbrodnie takie, jak mord Polaków w Katyniu. Bo zostali oni skazani na śmierć jako członkowie grupy narodowej, a więc tej, do której konwencja ONZ się odnosi.

Czyli zbrodnię katyńską w świetle międzynarodowych przepisów prawa można uznać, podobnie jak np. zbrodnie dokonane przez Czerwonych Khmerów w Kambodży za ludobójstwo?

- To dobre zestawienie. Pod względem prawnym zbrodnia katyńska jest podobna do mordów popełnionych w Kambodży. I w tym przypadku rządzący reżim wziął na cel część mieszkańców Kambodży, nie wszystkich. Sowieci także postanowili zgładzić „tylko” elity, nie wszystkich Polaków. W obu tych wypadkach można bronić tezy, że ofiary należały do grupy narodowej, którą konwencja ONZ wyraźnie chroni. Takie odczytanie przepisów prawa międzynarodowego jest jak najbardziej uzasadnione.

Czy fakt, iż podczas procesu w Norymberdze nawet prokurator ZSRR uznał zbrodnię katyńską za ludobójstwo, oskarżając, oczywiście, o jej popełnienie Niemców, ma dziś jakiekolwiek znaczenie dla prawnej klasyfikacji tej zbrodni?

- Nie, ponieważ konwencję ONZ o ludobójstwie przyjęto dopiero kilka lat po zakończeniu wojny i żadne oświadczenie wygłoszone przed jej uchwaleniem nie ma skutków prawnych  - międzynarodowe prawo karne nie działa wstecz. To stwierdzenie prokuratora miałoby natomiast znaczenie, gdybyśmy uznali, że zbrodnia ludobójstwa, choć niezapisana wyraźnie w istniejących wcześniej przepisach, była już częścią międzynarodowego prawa zwyczajowego w 1945 roku. A jako dowód wcześniejszego istnienia takiej zbrodni można by użyć właśnie oświadczenia wygłoszonego w trakcie procesu norymberskiego. Ale akty oskarżenia są w większości przypadków formułowane nie tylko na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego. Prokuratorzy posługują się prawem traktatów.

A czy – w myśl prawa międzynarodowego mord w Katyniu jest zbrodnią przeciwko ludzkości? Dlaczego ten rodzaj zbrodni nieco łatwiej udowodnić niż ludo

bójstwo?

- Zbrodnia przeciwko ludzkości to przede wszystkim zabójstwa, tortury, przesiedlenia itp. dokonane na masową skalę, w systematyczny sposób. Ich udowodnienie nie wymaga natomiast wykazania, iż dodatkowo istniał konkretny, precyzyjny zamiar popełnienia takiego czynu – jak w przypadku ludobójstwa. Nie ma wątpliwości, iż Sowieci są odpowiedzialni za zbrodnie na masową skalę popełnione na Polakach i nawet jeśli uznalibyśmy, że nie mieli takiego precyzyjnego zamiaru, to i tak są to zbrodnie przeciwko ludzkości.

Rosyjski rząd nie chce nawet słyszeć o możliwości uznania Katynia za ludobójstwo. Kiedy polscy krewni ofiar NKWD wystąpili przeciwko Rosji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, rząd Federacji Rosyjskiej w swej korespondencji z Trybunałem pisał nie o zbrodni, lecz jedynie o „wydarzeniach katyńskich”. Czy akceptacja przez Moskwę kwalifikacji tego mordu jako ludobójstwa lub chociaż jako zbrodni przeciwko ludzkości mogłaby ułatwić pojednanie między Polską a Rosją?

- Bez wątpienia. Nawet jeśli wykonawcy tej zbrodni już nie żyją i prawdopodobnie nie da się nikogo za nią pociągnąć do odpowiedzialności, Rosja jako państwo może przyjąć za tę zbrodnię odpowiedzialność. Prawo międzynarodowe oddziela odpowiedzialność państwa od odpowiedzialności jednostki. Dlatego Rosja powinna zaakceptować odpowiedzialność za zbrodnię katyńską, przeprosić Polskę i zaoferować pewne zadośćuczynienie finansowe. To byłby istotny krok w stronę polsko-rosyjskiego pojednania.

Prócz sześciu polskich skarg katyńskich w Strasburgu trwa ciągle śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej, jakie prowadzi polski Instytut Pamięci Narodowej. Szanse, iż ktokolwiek zostanie ukarany za mord w Katyniu są jednak znikome, czy ma więc sens po tylu latach przynajmniej prawne nazwanie tej zbrodni po imieniu?

- Oczywiście, że ma. Naukowcy mówią nawet w tym wypadku o „pisaniu historii Katynia na nowo”. Właściwa kwalifikacja zbrodni katyńskiej w myśl prawa międzynarodowego byłaby istotną częścią owego pisania historii.

-Rozmawiała Ewa Łosińska

Prof. Milena Sterio brała udział w zorganizowanej w lutym w USA konferencji naukowej: „Katyń – spóźniona sprawiedliwość czy zaprzeczenie sprawiedliwości?”