Po co nam euro

Delektując się głównie rzekomymi korzyściami z pozostawania poza strefą euro, politycy i ekonomiści zaniedbali myślenie strategiczne i zostali zaskoczeni przez przyspieszenie zmian instytucjonalnych w strefie euro, mogących oznaczać to, że groźne dla Polski, krążące od lat widmo Europy dwóch prędkości tym razem przybierze realną postać.

Najbardziej jaskrawym przejawem tego zaskoczenia było zbiegnięcie się w czasie wystąpienia premiera Tuska dotyczące konieczności intensyfikacji prac nad przystąpieniem Polski do strefy euro z informacją o ich zawieszeniu przez biuro pełnomocnika rządu ds. euro. Próbując naprawić tę niefortunną sytuację, wiceminister Jacek Dominik przedstawił na konferencji prasowej zarys działań na 2013 rok, co potwierdziło jedynie smutną prawdę o nikłym zaawansowaniu prac. Wystąpienie premiera stwarza szansę na reaktywowanie dyskusji na temat kosztów i korzyści z członkostwa. Na razie jednak dominuje dyskusja o potrzebie dyskusji, której towarzyszą ogólnikowe deklaracje o konieczności pogłębionej analizy korzyści i kosztów oraz pozbawione głębszej myśli stwierdzenia, że powinniśmy przystąpić, gdy będzie to dla Polski korzystne. Aby dyskusja się rozwinęła i doprowadziła do lepszego zrozumienia konsekwencji strategicznego wyboru o byciu w strefie euro czy poza nią, muszą zostać spełnione pewne warunki.

Podstawowy błąd w myśleniu strategicznym władz polskich o członkostwie w strefie euro polega na tym, że nie podjęto próby skonstruowania podstawowych scenariuszy dalszego przebiegu kryzysu

Po pierwsze, w dyskusję muszą się mocno, jednocześnie i w sposób trwały zaangażować organy władzy państwowej oraz organizacje pozarządowe. Musi ukształtować się silne przeświadczenie, że faktycznie chodzi o wybór niezwykle ważny dla Polski. Powstaje bowiem wrażenie, że obecnie „wybór strategiczny" nie dla wszystkich oznacza „o kluczowym znaczeniu dla przyszłego rozwoju kraju". Dla wielu, szczególnie polityków, „strategiczny" oznacza często wybór odległy w czasie, który może być przesuwany w bliżej nieokreśloną przyszłość, ale który na bieżąco może być wykorzystywany do zwiększania poparcia w sondażach. Inaczej mówiąc, aby przynieść rezultaty, dyskusja musi osiągnąć określoną masę krytyczną. Należy przypomnieć, że na początku 2012 r. w pałacu prezydenckim odbyła się konferencja nt. gospodarczej przyszłości Europy i miejsca Polski w procesie integracji. Pojedyncze wydarzenie nie mogło jednak wystarczyć, by rozwinęła się szeroka debata publiczna.

Ponadpartyjna sprawa

Po drugie, dyskusja musi się koncentrować na dokumencie przygotowanym przez jeden z najważniejszych organów władzy państwowej. Musi to być dokument bardzo rzetelnie przygotowany, na wysokim poziomie merytorycznym i apolityczny (ponadpartyjny). Dokument ten powinien stanowić główny punkt odniesienia w czekającej nas debacie publicznej. Praktyczne pytanie dotyczy tego, który z organów państwa jest najbardziej predestynowany do opracowania takiego raportu. Ponieważ w Polsce nie ma niestety państwowego centrum studiów strategicznych, jedyną w zasadzie instytucją, która mogłaby podołać takiemu zadaniu, jest Narodowy Bank Polski. Przemawiają za tym następujące względy: a) NBP jest instytucją niezależną od polityki, b) dysponuje zespołem wysokiej klasy specjalistów, c) w przeszłości przygotowywał już duży raport na temat kosztów i korzyści z członkostwa w strefie euro. Pewnym problemem jest to, że część osób kierujących przygotowaniem raportu już w NBP nie pracuje. Stosunkowo niewielu jest też w NBP ekspertów w zakresie nauk o polityce. Trudności te można jednak łatwo pokonać, zapraszając do współpracy politologów z czołowych ośrodków naukowych.  Prośbę o przygotowanie raportu powinni skierować do prezesa NBP marszałkowie Sejmu i Senatu, a być może także prezydent i premier.

Po trzecie, dyskusja musi koncentrować się na charakterze krótko- i długookresowych zależności między kosztami i korzyściami politycznymi oraz ekonomicznymi. Przed obecnym kryzysem światowym, a szczególnie przed kryzysem strefy euro, dyskusja skupiona była głównie na ekonomicznych konsekwencjach członkostwa. Obecnie, ze względu na konieczność dokonania istotnych zmian w strukturze instytucjonalnej strefy euro, bardzo silnie podnoszona jest przez część sił politycznych kwestia ryzyka znacznego ograniczenia suwerenności państwa. Argument dotyczący suwerenności jest wyraźnie nadużywany, a przede wszystkim nie jest bliżej precyzowany jego sens. Dlatego niezwykle istotne byłoby wyjaśnienie, jak we współczesnym świecie należy rozumieć optymalny zakres suwerenności oraz związki między bezpieczeństwem ekonomicznym i politycznym kraju, a także jaką rolę w tym względzie może odegrać członkostwo w strefie euro.  Odkładanie dyskusji nad przystąpieniem ze względu na niepewność co do przyszłego kształtu instytucji unijnych urąga wręcz podstawowym wymogom racjonalności. Jeśli rząd i inne organy centralne (w tym NBP) zakładały, że w sytuacji poważnego kryzysu strefy euro podejście typu „poczekamy, zobaczymy" będzie oddziaływać neutralnie na stopień poparcia społecznego dla przyjęcia nowej waluty i pozwoli utrzymać dotychczasowe pole manewru w tej sprawie, to wykazały się dużą naiwnością. Jest zrozumiałe, że w czasie kryzysu jakiejkolwiek struktury instytucjonalnej następuje skrzywienie ocen w kierunku akcentowania krótkookresowych kosztów. Bez podjęcia koniecznego wysiłku analitycznego i bez towarzyszącej mu polityki informacyjnej dochodzi do sytuacji, w której w postrzeganiu zjawisk coraz bardziej dominują półprawdy i mity uwypuklające korzyści z utrzymania własnej waluty. Efektem tego jest silna erozja poparcia społecznego dla przyjęcia euro. Podejścia „poczekamy, zobaczymy" można by jeszcze próbować jakoś bronić, gdyby władze mniej więcej dwa lata temu wykazały się większą dalekowzrocznością i przeforsowały zmiany w konstytucji niezbędne dla przyjęcia euro. Wówczas czekając na dalszy rozwój kryzysu nie bylibyśmy zablokowani instytucjonalnie i mielibyśmy oczyszczone „przedpole prawne", gdy nastąpi istotna zmiana sytuacji, tak jak to się stało w końcu minionego roku.

Organy władzy w Polsce mają kilka miesięcy na przygotowanie poważnego raportu na temat kosztów i korzyści członkostwa w strefie euro

Brak scenariuszy

Podstawowy błąd w myśleniu strategicznym władz polskich o członkostwie w strefie euro polega na tym, że nie podjęto próby skonstruowania podstawowych scenariuszy dalszego przebiegu kryzysu. Scenariuszom tym można było przyporządkować określone prawdopodobieństwo i określić, jak w każdym z nich kształtowałyby się koszty i korzyści dla Polski oraz jaka sekwencja działań byłaby optymalna.

Intelektualny błąd tkwił w niewłaściwym rozumieniu problemu decyzyjnego. Nie wzięto pod uwagę, że kwestię naszego członkostwa najlepiej jest rozpatrywać przez pryzmat słynnego dylematu Pascala dotyczącego roztropnego postępowania ludzi w sytuacji, gdy nie wiadomo, czy Bóg na pewno istnieje. Najlepszą strategią było więc przyjęcie założenia, że strefa euro przetrwa, ponieważ dokonane zostaną niezbędne zmiany instytucjonalne, tak jak zdarzało się to wielokrotnie w historii integracji europejskiej. W ślad za tym należało rozważać bardziej szczegółowe warianty zmian w tym scenariuszu. Gdyby natomiast okazało się, że strefa euro się jednak się rozpada bądź jej kryzys się utrwala, to koszt przyjęcia odwrotnego, błędnego założenia byłby bardzo niewielki.

Szczególnie rozczarowujące jest to, że mimo dosyć oczywistego fiaska podejścia „poczekamy, zobaczymy" w świetle decyzji podjętych na grudniowym szczycie unijnym, polskie władze nadal nie dostrzegają konieczności radykalnej zmiany w sposobie myślenia.

Na konferencji prasowej Jacek Dominik stwierdził mianowicie, że „moment ostatecznej aktualizacji strategii będzie w dużej mierze zależeć od tego, co będzie się działo w najbliższych miesiącach w Unii". Moment taki będzie bardzo trudny do określenia i zawsze znajdzie się pretekst, aby go odsunąć o kolejne kilka miesięcy, bo nie są znane jeszcze inne elementy nowej konstrukcji. Dużo lepszym rozwiązaniem jest przyjęcie już teraz dwu lub kilku głównych scenariuszy rozwoju zdarzeń w tych najbliższych miesiącach i poddanie analizie prawdopodobieństwa i konsekwencji zrealizowania się każdego z nich. Jednym z najważniejszych kryteriów wyróżnienia tych scenariuszy będą czynniki ekonomii politycznej, a przede wszystkim wyniki wrześniowych wyborów w Niemczech.