NIK o nowym systemie gospodarowania odpadami komunalnymi

Kontrola wykazała, że nowy system gospodarowania odpadami został wdrożony poprawnie w 27 gminach. Jednak analiza kosztów przeprowadzona w 18 gminach pokazała, że w dziewięciu z nich po wprowadzeniu nowego systemu wzrosły stawki za odpady zmieszane, natomiast w pięciu gminach opłaty za odpady selektywne były niższe niż przed wdrożeniem znowelizowanej ustawy śmieciowej. Gminy tłumaczyły wzrost kosztów koniecznością sfinansowania całego systemu odbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów wraz z jego obsługą administracyjną.

Przypomnijmy, iż system ten obowiązuje od 1 lipca 2013 roku, po wejściu w życie znowelizowanej ustawy śmieciowej (ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach). Zmiana polegała przede wszystkim na obligatoryjnym przejęciu przez gminy obowiązków właścicieli nieruchomości w zakresie gospodarowania odpadami. Nowelizacja miała uszczelnić system gospodarowania odpadami, na większą skalę zapewnić recykling oraz zmniejszyć ilość odpadów szczególnie biodegradowalnych, kierowanych na składowiska.

Kontrola NIK ujawniła następujące nieprawidłowości:

- blisko połowa skontrolowanych gmin nie utworzyła punktów selektywnego zbierania odpadów (mieszkańcy mogliby samodzielnie dostarczyć tam określony rodzaj odpadów, które byłyby odbierane nieodpłatnie) oraz nie wskazała miejsc, w których mieszkańcy w dowolnym czasie mogą bezpłatnie pozostawić zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny. Niektóre gminy zorganizowały odbiór odpadów zbieranych selektywnie np. dwa razy w roku. W ocenie NIK takie działanie nie zapewniają jednak mieszkańcom sprawnego usuwania odpadów i są sprzeczne z przepisami ustawy;

- połowa gmin nie udostępniła na stronach internetowych (czy też w inny, zwyczajowo przyjęty sposób) informacji istotnych dla mieszkańców - np. o punktach selektywnego zbierania odpadów komunalnych, odbioru zużytego sprzętu elektronicznego lub o przedsiębiorstwach odbierających odpady komunalne od właścicieli nieruchomości. W rezultacie, jak pokazały badania ankietowe ponad 16 proc. mieszkańców oceniło działania informacyjne swoich gmin jako niewystarczające;

- ponad połowa skontrolowanych gmin nie podjęła uchwały w sprawie warunków i trybu składania deklaracji za pomocą środków komunikacji elektronicznej;

- blisko 30 proc. gmin nie wywiązało się  w pełni z obowiązku przeprowadzenia corocznej analizy stanu gospodarki odpadami komunalnymi. Pozbawiło się w ten sposób wiedzy, która jest niezbędna do określenia możliwości technicznych i organizacyjnych gminy, oszacowania kosztów oraz rzetelnego przygotowania przetargu. Dane z dobrze przeprowadzonej analizy są niezbędne do sporządzenia specyfikacji przetargowej;

- jedna gmina zleciła odbieranie odpadów samorządowemu  zakładowi budżetowemu - z pominięciem ustawy o zamówieniach publicznych. Wójt  powołał się na opinię Biura Analiz Sejmowych. NIK uważa jednak, że świetle ustawy tryb  przetargowy powinien być organizowany w każdym przypadku. Choć sytuacji podobnych w całym kraju było niewiele (z danych Ministerstwa Środowiska wynika, że 17 na ok. 2500 gmin w Polsce), NIK uznała, że kwestia ta wymaga doprecyzowania w przepisach prawa;

- nowe przepisy nałożyły na właścicieli nieruchomości obowiązek składania deklaracji za każdym razem, kiedy rada gminy przyjmie nowe stawki opłat za gospodarowanie odpadami. Powoduje to zbędne uciążliwości dla mieszkańców, jak również niepotrzebnie ponownie obciąża pracowników samorządowych czynnościami już wcześniej wykonanymi. NIK uważa, że w tej sprawie wystąpiła niepotrzebna regulacja;

- wyniki kontroli oraz liczne interpelacje poselskie wskazują na problem z ustaleniem, czy spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe powinny być traktowane jako właściciele nieruchomości. Zdaniem NIK na podstawie określonego w znowelizowanej ustawie pojęcia "właściciela nieruchomości" trudno precyzyjnie ustalić, kto ma obowiązek składania deklaracji i wnoszenia opłaty śmieciowej. Przepisy w tym zakresie należy zdaniem Izby doprecyzować.

NIK wnioskuje zatem do Rady Ministrów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w celu:

- doprecyzowania formy i terminu sporządzania corocznej analizy stanu gospodarki odpadami komunalnymi;

- wskazania, że właściciel nieruchomości nie będzie zobowiązany do składania nowej deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami przy każdorazowej zmianie stawek opłat przez radę gminy;

- jednoznacznego doprecyzowania pojęcia "właściciela nieruchomości";

- ustawowego doprecyzowania kwestii legalności powierzania odbioru odpadów komunalnych samorządowym zakładom budżetowym;

- ustawowego rozstrzygnięcia kwestii nadzoru nad uchwałami podejmowanymi przez rady gmin w zakresie gospodarki odpadami, w celu jednoznacznego wskazania, który z organów jest właściwy do kontroli ich legalności.

NIK rekomenduje gminom szersze stosowanie systemu ulg prorodzinnych w postaci niższych stawek opłat dla rodzin wielodzietnych. Spośród skontrolowanych gmin zaledwie 6 zaproponowało takie ulgi.