Postępowanie cywilne i karne: wszyscy mają być zadowoleni z tych nowelizacji

Trwają prace nad projektami przygotowanymi przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Nowe regulacje mają zapewnić Polakom możliwość szybkiego i skutecznego dochodzenia swoich praw, rzetelne postępowania i sprawiedliwe wyroki. A w tych sprawach jest wiele do zrobienia. To zmiany daleko idące, czasami wręcz fundamentalne. Jak oceniają je sędziowie? Które z rozwiązań są ich zdaniem konieczne i pożyteczne? Co przemawia za ich wprowadzeniem?

Czytaj także: Postępowanie karne: będzie szybciej, ale czy rzetelniej

Anna Kampa: Ograniczenie zbędnych czynności procesowych sądu

Do istoty każdego współczesnego systemu sądowniczego należy publiczne wymierzanie sprawiedliwości. Także polska konstytucja w art. 45 in fine wskazuje na obowiązek publicznego ogłaszania wyroków. Ten konstytucyjny obowiązek precyzują przepisy procesowe, nakładając na sędziów obowiązek publicznego wyjaśniania powodów wydanych orzeczeń, nawet wówczas, gdy publiczności na sali sądowej nie ma. Tak stanowią jeszcze obowiązujące przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 326 § 3 k.p.c.).

Projektowane zmiany procedury cywilnej umożliwiają sędziemu odstąpienie od tego obowiązku, gdy na ogłoszenie wyroku nikt się nie stawił. Jest to częsta sytuacja w sądach powszechnych. Praktyka wskazuje, że sędziowie, zwłaszcza kiedy odraczali ogłoszenie wydania wyroków na inny dzień, spędzają godziny, uzasadniając do przysłowiowej ściany. Po prostu strony, które zostały poinformowane o zamknięciu rozprawy, uważają za zbędne udawanie się do sądu jedynie w celu wysłuchania zapadłego w sprawie orzeczenia wraz z uzasadnieniem, skoro mogą dowiedzieć się o jego treści w dogodnym dla siebie czasie, bez potrzeby dezorganizowania sobie kolejnego dnia. Przecież każdy z nas stara się racjonalnie gospodarować swoim czasem.

Również organizacja pracy sędziego powinna być zawsze uregulowana racjonalnie. Sposób wykonania obowiązków procesowych przez sędziów ma zawsze wpływ na obraz całego wymiaru sprawiedliwości, który z racji swojej wysokiej rangi powinien być kształtowany za pomocą przepisów, które nie naruszają jego powagi, kreując zbędne rytuały, pozbawione jakiejkolwiek sensownej treści.

Nie ulega wątpliwości, że władza sądownicza (podobnie zresztą jak dwie pozostałe) powinna być sprawowana publicznie. Sędziowie zawsze odpowiadają za wyjaśnienie społeczeństwu powodów wydanych orzeczeń. Względy pragmatyczne przemawiają jednak za tym, by wówczas, gdy nikt tymi wyjaśnieniami nie jest zainteresowany, sędzia miał możliwość odstąpienia od odczytywania sentencji oraz podawania powodów rozstrzygnięcia, co jest istotą projektowanej nowelizacji art. 326 k.p.c. Do przywołanego przepisu został zatem dodany kolejny § 4 pozwalający przewodniczącemu lub sędziemu sprawozdawcy zarządzenie odstąpienia od odczytania sentencji i podania powodów rozstrzygnięcia, gdy na posiedzenie wyznaczone w celu ogłoszenia wyroku nikt się nie stawił, włączając publiczność. ?

Anna Kampa jest sędzią sądu rejonowego

Rafał Jaroszewski: Uzasadnienie na formularzu

Ministerstwo Sprawiedliwości w ramach reformy procesu karnego zapowiedziało, że uzasadnienia wyroków będą sporządzane na specjalnym formularzu, według ściśle określonych zasad. Będzie to rewolucyjna zmiana, która wpłynie zarówno na to, że uzasadnienia staną się zrozumiałe i przejrzyste, jak i na znaczne przyspieszenie procesów karnych. Obecna praktyka sporządzania pisemnych motywów rozstrzygnięcia oparta na art. 424 kodeksu postępowania karnego wskazuje, iż sądy bardzo często sporządzają obszerne, skomplikowane, zawierające liczne odniesienia zarówno do poglądów doktryny, jak i orzecznictwa innych sadów uzasadnienia, co powoduje, że nie są one zrozumiałe dla zwykłego obywatela.

Nowe zasady z pewnością znajdą także pozytywny odbiór w środowisku sędziowskim, ponieważ pisanie uzasadnień według obecnych reguł wymaga dużego nakładu pracy oraz jest czasochłonne. Sędziowie często nie są w stanie sporządzić takiego uzasadnienia w 14-dniowym terminie wskazanym w kodeksie postępowania karnego, co powoduje, że konieczne się staje przedłużenie tego terminu przez prezesa sądu, co wydłuża również czas trwania całego procesu karnego.

Sporządzenie uzasadnienia na formularzu będzie wymagało znacznie mniejszego nakładu pracy, zaś zaoszczędzony czas sędzia będzie mógł poświęć na szybsze rozpoznawanie innych spraw. ?

Rafał Jaroszewski jest sędzią sądu rejonowego

Przemysław Ostojski: Trafne rozwiązanie po trafnej diagnozie

Bolączką wszystkich postępowań typu procesowego, zwłaszcza procesów cywilnych, jest ich przewlekłość, rozumiana jako prowadzenie postępowania długotrwale, ponad okres niezbędny do wyjaśnienia okoliczności sprawy. Przewlekłość jest przeciwieństwem efektywności i sprawności, a także gospodarności. Krokiem mającym zmienić aktualną rzeczywistość sądów i wyeliminować wiele zjawisk przedłużających terminy rozpoznawania spraw cywilnych są istotne rozwiązania prawnoprocesowe zaproponowane przez ministra sprawiedliwości. Sądy cywilne mają zostać wyposażone w instrumenty pozwalające – w pierwszej kolejności – na szybkie załatwianie spraw niezawiłych, a także spraw, które strony mogą załatwić w sposób polubowny – już na etapie wstępnym, przygotowującym rozpoczęcie właściwego, rozbudowanego postępowania dowodowego. Zasadność przyjęcia takiego rozwiązania podkreślają takie jego elementy, jak: obowiązek stawienia się na posiedzeniu przygotowawczym stron procesu, obowiązek przedłożenia na zarządzenie przewodniczącego odpowiedzi na pozew czy możliwość zobowiązania strony do tego, by w piśmie przygotowawczym podała wszystkie twierdzenia i dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania. Dyscyplinę postępowań dowodowych ma natomiast zapewnić plan rozprawy, który ma zawierać również rozstrzygnięcia wniosków dowodowych stron.

Dla efektywnego prowadzenia postępowań cywilnych duże znaczenie mają też zaproponowane jednolite rozwiązania zapobiegające proceduralnym formom blokowania rozpoznawania spraw co do meritum. Na pełną aprobatę zasługuje pomysł stworzenia podstawy pozostawienia przez sąd w aktach sprawy – bez skutku prawnego – kolejnych, już uprzednio oddalonych (składanych w takich samych okolicznościach), oczywiście bezzasadnych środków prawnych: zażaleń, wniosków o wyłączenie sędziego czy wniosków o ustanowienie adwokata z urzędu. Uznanie ich za niedopuszczalne zapobiegałoby powszechnym w praktyce nadużyciom prawa procesowego przez strony, czyli podejmowaniu legalnych działań, jednak w innym celu, niż wynika to z istoty danej instytucji procesowej. Wobec tych nadużyć sądy obecnie są bezsilne. Proponowane rozwiązanie będzie efektywnym sposobem kategorycznego blokowania takich działań.

Wydaje się, że trafnej diagnozie przyczyn przewlekłości postępowań cywilnych w obecnym kształcie odpowiadają równie trafne rozwiązania zaproponowane przez ministra sprawiedliwości. Poszczególne powinny zadowolić nie tylko strony postępowań, ale i sądy, dzięki nowym możliwościom efektywnego, sprawnego, a przez to gospodarnego prowadzenia procesów cywilnych. ?

Przemysław Ostojski jest doktorem habilitowanym prawa i profesorem Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu

Stanisław Wojciechowski: Szybszy wyrok zaoczny

Instytucja wyroku zaocznego jest odpowiedzią ustawodawcy na bierność pozwanego, pojmowaną jako niezajęcie przezeń stanowiska wobec żądań wysuniętych przez powoda. Uzasadnieniem tej odpowiedzi jest założenie, że ta bezczynność pozwanego nie powinna wyłączać możliwości rozstrzygnięcia sprawy z udziałem strony, która pozostaje aktywna, czyli powoda. I tak obecnie wydanie wyroku zaocznego jest zawsze obligatoryjne, pod warunkiem że pozwany nie stawił się na rozprawie albo pomimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie (art. 339 k.p.c.), przy czym wyznaczenie rozprawy też jest zawsze obligatoryjne. Natomiast przedmiotowa nowelizacja k.p.c. przewiduje, że wydanie wyroku zaocznego będzie albo obligatoryjne, albo fakultatywne, przy czym nowe przepisy utrzymują zasadę, że wydanie wyroku zaocznego jest konsekwencją bierności pozwanego. Obowiązkowe albo fakultatywne wydanie wyroku zaocznego przez sąd jest konsekwencją wprowadzenia przez nowe przepisy obligatoryjnej odpowiedzi na pozew, której niezłożenie należy poczytywać za bierność pozwanego. Zgodnie bowiem z projektowanym art. 2051 k.p.c. przewodniczący zarządza doręczenie pozwu pozwanemu i wzywa go do złożenia odpowiedzi na pozew, której termin nie może być krótszy niż dwa tygodnie. Nowe regulacje umożliwią sądowi wyciągnięcie konsekwencji wobec bierności pozwanego już na wczesnym etapie postępowania, tj. jeszcze przed wyznaczeniem terminu rozprawy. Jeśli zatem pozwany nie złoży odpowiedzi na pozew, a przedstawione w pozwie fakty nie budzą uzasadnionych wątpliwości albo nie zostały przytoczone w celu obejścia sprawy, sąd na posiedzeniu niejawnym, bez konieczności wyznaczania terminu rozprawy, będzie mógł wydać wyrok zaoczny.

Proponowane zmiany k.p.c. w zakresie dotyczącym wyroku zaocznego należy ocenić pozytywnie. Przyczynią się niewątpliwie do przyspieszenia postępowania zwłaszcza w sprawach mniej skomplikowanych. Przede wszystkim sąd będzie zwolniony z obowiązkowego wyznaczenia rozprawy w sytuacji, kiedy pozwany nie złoży odpowiedzi na pozew, co istotnie skróci czas do wydania wyroku oraz ograniczy czynności sądu i sekretariatu do minimum. Z praktyki sądowej bowiem bardzo często wynika, że na rozprawach w takich sprawach żadna ze stron nie jest obecna, a sąd ogłasza wyrok zaoczny do pustej sali.