Rz: Czytelnik twierdzi, że ciotka, którą się opiekował, zapisała mu mieszkanie. Nie ma jednak testamentu, bo ciotka zmarła nagle. Co w takiej sytuacji powinien zrobić? Jak postąpić, gdy pojawią się inni potencjalni spadkobiercy?

Michał Sołtyszewski, prawnik w Kancelarii BWW Law & Tax: W zakreślonym stanie faktycznym sytuacja czytelnika jest, niestety, bardzo trudna.

Przede wszystkim należy zauważyć, że w polskim prawie spadkowym wyróżnia się dwie drogi powołania do spadku: ustawę oraz testament. Najprościej mówiąc, jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, wówczas do spadku powołuje się spadkobierców na zasadach określonych w kodeksie cywilnym w określonej tamże kolejności oraz odpowiednich częściach. Jeśli zatem w przedstawionej sprawie zmarła nie pozostawiła po sobie testamentu, czytelnik może nie otrzymać – i najpewniej nie otrzyma – obiecanego mieszkania.

W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż kodeks cywilny wyróżnia kilka rodzajów testamentu, a nie każdy z nich ma formę, z którą kojarzy nam się ostatnia wola spadkodawcy. Testamenty dzielimy na zwykłe i szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza się:

- testament holograficzny (czyli klasyczny dokument sporządzony przez spadkodawcę w całości odręcznie, podpisany i oznaczony datą),

- testament notarialny (sporządzony przed notariuszem),

- testament allograficzny (ostatnia wola spadkodawcy jest oświadczana w obecności dwóch świadków ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, z czego sporządza się protokół, który podpisuje spadkodawca, urzędnik oraz obaj świadkowie).

A testamenty ustne?

Testamentami szczególnymi są: testament ustny (oświadczony w szczególnych okolicznościach w obecności co najmniej trzech świadków), testament sporządzany na polskim statku morskim lub powietrznym (oświadczony dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków) i testament wojskowy (najpewniej nie znajdzie zastosowania w tej sprawie).

Warto zatem sprawdzić, czy spadkodawca nie złożył testamentu w jednym ze wskazanych powyżej sposobów, w rezultacie czego czytelnik mógłby być powołany do spadku. Należy jednak pamiętać, że jedynie tzw. zapis windykacyjny mógłby prowadzić do przekazania na rzecz czytelnika całego mieszkania z pominięciem innych spadkobierców. Ten zaś może być dokonany jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego.

Czasem o tym, że otrzymało się nieruchomość w spadku, dalecy krewni dowiadują się po wielu miesiącach czy nawet latach. Od czego powinni zacząć formalności?

W takich przypadkach należy założyć, że relacje między tymi krewnymi były na tyle luźne, że spadkobierca może nie mieć wiedzy o ewentualnych długach spadkodawcy. Z tego względu rekomendowałbym przyjęcie spadku z całym dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że za ewentualne długi spadkobierca odpowiada w ograniczonym zakresie.

Spadkobierca, dysponując prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia, powinien złożyć wniosek do sądu wieczystoksięgowego o ujawnienie siebie w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości jako właściciel lub użytkownik wieczysty.

A co należy zrobić, gdy krewny zapisał mieszkanie dziecku? Co wtedy powinien zrobić rodzic? Jakie ma możliwości dysponowania nieruchomością, którą odziedziczyło dziecko?

Faktycznie w praktyce zdarza się tak, że nieruchomość zapisywana jest osobie małoletniej, która nie ukończyła 18 lat. W takim przypadku co do zasady rodzice małoletniego zobowiązani są do wykonywania czynności nieprzekraczających zwykłego zarządu. Mogą, i powinni, zatem opłacać wszelkie należności związane z nieruchomością, jak czynsz, podatek od nieruchomości, opłata roczna z tytułu użytkowania wieczystego, a także dokonywać m.in. konserwacji, remontów i napraw.

Dokonanie czynności przekraczających zwykły zarząd, takich jak sprzedaż nieruchomości czy np. jej długoterminowe wynajęcie, wymagać będzie uzyskania uprzedniej zgody sądu.

A gdy spadkodawca nie chce, by rodzice dysponowali mieszkaniem zapisanym ich dziecku?

Czasami zdarza się jednak, że z różnych względów spadkodawca nie życzy sobie, aby majątkiem zapisanym małoletniemu opiekowali się rodzice spadkobiercy. Zgodnie z art. 102 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w umowie darowizny albo w testamencie można zastrzec, że przedmioty przypadające dziecku z tytułu darowizny lub testamentu nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców.

W takim przypadku zarząd ten sprawowany będzie przez wskazanego w testamencie zarządcę spadku, a w przypadku braku takiego wskazania – przez kuratora wyznaczonego w tym celu przez sąd.

Z czym wiąże się przyjęcie spadku, z jakimi obowiązkami?

W przypadku nieruchomości najważniejsze będzie złożenie w sądzie wieczystoksięgowym wniosku o wpis w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości prawa własności czy użytkowania wieczystego na rzecz spadkobiercy.

Nabycie nieruchomości należy także zgłosić we właściwym dla miejsca położenia nieruchomości urzędzie gminy dla celów naliczania należności publicznych związanych z nieruchomością. Naturalną konsekwencją przyjęcia w spadku nieruchomości będzie obowiązek ponoszenia ciężarów publicznoprawnych związanych z nieruchomością.

Kiedy można spadek odrzucić? Z jakich powodów tak się zwykle dzieje?

Spadkobierca może odrzucić każdy spadek, co nie jest uzależnione od spełnienia jakichkolwiek przesłanek. Jest to uprawnienie wynikające wprost z postanowień kodeksu cywilnego.

Najczęstszym powodem odrzucenia spadku są względy finansowe. Dzieje się tak w sytuacji, gdy jasne jest, że z danym spadkiem wiąże się dług, na którego spłatę nie wystarczy przedmiot spadku.

Drugim najczęstszym powodem jest zwyczajnie brak zainteresowania spadkobraniem wobec niejasnych i często niezrozumiałych formalności. W dalszej kolejności należy wskazać animozje rodzinne.

Co w sytuacji, gdy ktoś nie odrzucił spadku, a dowiaduje się, że nieruchomość jest zadłużona? Może zmienić decyzję?

Odpowiedź na to pytanie uzależnione jest od szczegółów konkretnej sprawy. Istnieje bowiem możliwość uchylenia się przed sądem od skutków oświadczenia o przyjęciu spadku, jednak warunkiem koniecznym do tego byłby fakt złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku pod wpływem błędu rozumianego tutaj jako błąd istotny.

W tym miejscu warto przytoczyć rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego z 29 listopada 2012 r., który w sprawie o sygn. akt II CSK 172/12 wskazał, że „poprzestanie na pozbawionym podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego jest wyrazem braku należytej staranności, który uniemożliwia uchylenie się od skutków prawnych złożenia albo niezłożenia oświadczenia woli w oparciu o przepisy o wadach oświadczenia woli, jeśli pomiędzy niedołożeniem wymaganej w okolicznościach sprawy dbałości a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku zachodzi zależność przyczynowo-skutkowa. Wobec tego za błąd istotny spadkobiercy uznać należy brak wiedzy o stanie spadku, mimo podjęcia właściwych i możliwych działań, zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu spadku".

Zgodnie z powyższym w mojej ocenie nie wystarczy założenie, że nieruchomość nie jest zadłużona, ponieważ o żadnych obciążeniach spadkodawca nigdy nie wspominał.

Rekomendowałbym dokładne zbadanie ewentualnego zadłużenia nieruchomości przed złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku.

Jak spisać ostatnią wolę, aby nie było wątpliwości, do kogo ma po śmierci właściciela należeć mieszkanie, do kogo działka, a do kogo wyposażenie lokalu? Czy zawsze potrzebny jest notariusz?