Co do zasady przez należytą staranność rozumiemy staranność ogólnie wymaganą w stosunkach danego rodzaju. Jej wzorzec ma charakter obiektywny, a z kolei jego zastosowanie w praktyce polega najpierw na dokonaniu wyboru modelu ustalającego optymalny w danych warunkach sposób postępowania, odpowiednio skonkretyzowanego i aprobowanego społecznie, a następnie na porównaniu zachowania się dłużnika z takim wzorcem postępowania. O tym, czy na tle konkretnych okoliczności można osobie zobowiązanej postawić zarzut braku należytej staranności w dopełnieniu obowiązków, decyduje nie tylko niezgodność jej postępowania z modelem, lecz także uwarunkowana doświadczeniem życiowym możliwość i powinność przewidywania odpowiednich następstw zachowania. Miernik postępowania dłużnika, którego istotą jest zaniechanie dołożenia staranności, nie może być formułowany na poziomie obowiązków niedających się wyegzekwować, oderwanych od doświadczeń, reguł zawodowych, konkretnych okoliczności czy typu stosunków (zob. wyroki SN z 17 maja 2002 r., I CKN 1180/99, LEX nr 1 172 457, z 23 października 2003 r., V CK 311/02, LEX nr 82 272, z 8 lipca 1998 r., III CKN 574/97, LEX nr 462 941). Zakres przedmiotowy zastosowania art. 355 k.c. jest szeroki; dotyczy on nie tylko dłużnika w trwającym już zobowiązaniu umownym, ale również każdej osoby zobowiązanej, bez względu na źródło obowiązku i jego charakter (wyrok SN z 13 listopada 2014 r., V CSK 35/14, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza podanymi publikatorami). Dłużnik obowiązany jest do należytej staranności zarówno wtedy, gdy chodzi o czynność odpłatną jak i wówczas, gdy wykonuje czynność nieodpłatną (wyrok SN z 11 grudnia 1986 r., IV CR 424/86, LEX nr 8799). Zarzut z art. 355 § 1 k.c. może być podnoszony dopiero wówczas, gdy doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika obowiązków kontraktowych. Oznacza to, że powinien pojawić się przede wszystkim stan niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania obciążającego pozwanego i wynikającego z zawartej umowy, a dopiero wówczas można dokonywać oceny tego stanu przy konstruowaniu odpowiedniego wzorca staranności dłużnika (wyroki SN z 12 maja 2011 r., I PK 228/10, LEX nr 896 458, z 19 grudnia 2002 r., II CKN 1067/00, LEX nr 75 359). „Nie można łączyć zastrzeżeń odnoszących się do dochowania należytej staranności z etapem poprzedzającym zawarcie umowy (...)" (wyrok SN z 6 lutego 2013 r., V CSK 162/12).
Pojęcie należytej staranności jest miernikiem ustalania winy w postaci niedbalstwa, gdy stanowi ona przesłankę zastosowania określonego przepisu (wyrok SN z 30 marca 2000 r., III CKN 709/98, LEX nr 51367). Zarzut naruszenia art. 355 § 1 k.c., czyli zarzut niezachowania należytej staranności, może być oceniany jedynie w kategoriach winy, a nie bezprawności (wyrok SN z 19 października 1999 r., I CKN 979/98, LEX nr 527 153).
O stopniu niedbalstwa świadczy stopień staranności, jakiego w danych okolicznościach można wymagać od sprawcy. Niezachowanie podstawowych, elementarnych zasad ostrożności, które są oczywiste dla większości rozsądnie myślących ludzi, stanowi o niedbalstwie rażącym. Poziom elementarności i oczywistości wyznaczają okoliczności konkretnego stanu faktycznego, związane m.in. z osobą sprawcy, ale przede wszystkim zdarzenia obiektywne, w wyniku których powstała szkoda (wyrok SN z 10 sierpnia 2007 r., II CSK 170/07, por. też wyrok SN z 10 marca 2004 r., IV CK 151/03, LEX nr 151 642). Artykuł 355 k.c. wyraźnie kładzie akcent na rodzaj stosunków, przez co należy rozumieć rodzaj przedsięwziętej aktywności, przy czym uwzględniając rodzaj działalności, należy zważyć, że chodzi o miarę staranności powszechnie przyjętą, do pewnego stopnia obiektywną, wynikającą z nakazów sztuki, umiejętności lub techniki, którą można w konkretnym przypadku ustalić, stosując uchwytne mierniki staranności. Ocena stopnia staranności nie może być dowolna, musi poddawać się weryfikacji (wyrok SN z 21 września 2007 r., V CSK 178/07).
Ocena należytej staranności w prowadzonej działalności gospodarczej jest oczywiście surowsza od staranności ogólnie wymaganej, ponieważ w istotę działalności gospodarczej wkomponowane jest wymaganie niezbędnej wiedzy fachowej, obejmującej nie tylko czysto formalne kwalifikacje, ale także doświadczenie wynikające z praktyki zawodowej oraz ustalone zwyczajowo standardy wymagań (wyrok SN z 22 września 2005 r., IV CK 100/05, zob. także wyrok SN z 7 maja 2004 r., I CK 625/03, LEX nr 479 350). Podmiotom gospodarczym można i trzeba stawiać jednakowo wysokie wymagania dotyczące staranności działania, jakie obowiązują profesjonalistów w obrocie prawnym (wyrok SN z 25 lipca 2013 r., II CSK 613/12). Tego rodzaju należyta staranność obejmuje także znajomość obowiązującego prawa oraz następstw z niego wynikających w prowadzonej działalności gospodarczej (wyrok SN z 17 sierpnia 1993 r., III CRN 77/93, OSNC 1994, nr 3, poz. 69). Należy jednak pamiętać, że należyta staranność dłużnika w prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, którą określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności, nie oznacza staranności wyjątkowej, lecz dostosowanej do działającej osoby, przedmiotu, jakiego działanie dotyczy, oraz okoliczności, w jakich działanie to następuje (wyrok SN z 25 września 2002 r., sygn. akt I CKN 971/00, LEX nr 56 902, zob. również wyroki SN z 16 grudnia 2005 r., III CK 317/05, z 5 lutego 2002 r., II CKN 894/99, LEX nr 54 453, z 11 stycznia 2002 r., IV CKN 544/00, LEX nr 484 723). „Z art. 355 § 2 k.c. wynika jedynie, że w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej przez dłużnika stopień wymaganej staranności ulega podwyższeniu (szczególna staranność). Nie sposób natomiast wyprowadzić z tego przepisu wniosku, zgodnie z którym profesjonalista powinien dołożyć szczególnej staranności przy prowadzeniu własnych spraw" (wyrok SN z 18 listopada 2003 r., II CK 201/02, LEX nr 398 317).
Wśród licznych analizowanych w orzecznictwie przypadków znalazła się ocena należytej staranności lekarzy i innego personelu medycznego (np. wyroki SN z 28 października 1983 r., II CR 358/83, LEX nr 1 286 409, z 10 lutego 2010 r., V CSK 287/09, z 27 czerwca 2017 r., II CSK 69/17), działalność związana z „przewozem zwierząt żywych" (wyrok SN z 19 września 1984 r., II CZ 83/84, LEX nr 1 671 941), działalność komisu samochodowego, który zobowiązany jest do dochowania podwyższonej staranności przy dokonywaniu oględzin i badań pojazdu (wyrok SN z 5 stycznia 2001 r., V CKN 178/00, LEX nr 52 422), należyta staranność banku (np. wyroki SN z 8 marca 2001 r., I CKN 991/00, LEX nr 52 460, z 19 grudnia 2007 r., V CSK 340/07, z 9 listopada 2012 r., IV CSK 284/12, z 19 września 2013 r., I CSK 651/12, z 17 stycznia 2017 r., IV CSK 143/16), należyta staranność notariusza (wyrok SN z 12 czerwca 2002 r., III CKN 694/00), działalność spółdzielni mieszkaniowej (wyrok SN z 27 marca 2003 r., V CKN 1874/00, LEX nr 400 369), należyta staranność spedytora (wyrok SN z 27 stycznia 2004 r., II CK 389/02), należyta staranność zawodowego pełnomocnika procesowego (np. wyroki SN z 2 grudnia 2004 r., V CK 297/04, z 13 czerwca 2008 r., I CSK 514/07, z 15 marca 2012 r., I CSK 330/11, z 19 grudnia 2012 r., II CSK 219/12), należyta staranność finansującego przy sprzedaży zwróconej rzeczy będącej uprzednio przedmiotem leasingu (np. wyrok SN z 28 października 2016 r., I CSK 649/15), należyta staranność posiadacza pojazdu mechanicznego co do konieczności zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (wyrok SN z 24 stycznia 2017 r., V CSK 215/16).
