Gdy sztuka wkracza w życie

Interwencje w przestrzeni publicznej artystów związanych z Centrum Sztuki Współczesnej na wystawie „Co jest społeczne?".

Chodzi o przenikanie się sztuki z życiem; o inteakcje między społeczeństwem a artystami. Temat gorący, chętnie poruszany przez leaderów sztuki, którzy bez oporów otwierają się na bliźniego nie zaglądającego do muzeów i galerii. Jak nie góra do Mahometa, to Mahomet do niej – dziś modna postawa.

Tymczasem Grzegorz Borkowski, kurator (jeden z najstarszych w Zamku Ujazdowskim) udowadnia, że nic nowego pod słońcem. Wystawą stawiającą tytułowe pytanie przywołał wydarzenia z ostatniego ćwierćwiecza, odbywające się pod auspicjami Zamku Ujazdowskiego. Pokaz z udziałem kilkudziesięciu artystów z najwyższej światowej półki, a także z niższych, rodzimych półeczek.

Żeby była jasność: to nie jest przegląd prezentacji we wnętrzach CSW, lecz wybór akcji/interwencji/działań pod patronatem zamkowym. Miejscem niektórych były zewnętrzne mury centrum, inne odbywały się w najbliższym sąsiedztwie budynku, kolejne pojawiły się w rozmaitych miejscach Warszawy, a jeszcze inne – gdzieś na wsi, z dala od stolicy.

Trochę zrobiło mi się smutno: dobrze to już w CSW było... Kiedyś przyjeżdżali do nas gwiazdorzy, od dawna zapisani w encyklopediach. Ba, kiedyś więcej naszych artystów dostawało zielone światło na działania ekstrawaganckie, ryzykowne, które z czasem okazywały się sukcesem.

Bo mówcie, co chcecie – ale Aleje Jerozolimskie bez palmy Joanny Rajkowskiej byłyby dziś jak Warmia bez Mazur. A to tropikalne drzwo wyrosło przy Rondzie de Gaulle'a już 13 lat temu! I wciąż obrasta – w sławę. Ma nawet swoje archiwum fotograficzne, tworzone spontanicznie przez anonimowych przechodniów i turystów.

Niemal w tym samym czasie japoński artysta Tadashi Kawamata wykopał i uzdatnił XIX-wieczne piwnice przed fasadą CSW. Wejście do tajemniczego podziemia zostało zadaszone, a same lochy – zaadaptowane na potrzeby sztuki.

I kolejna przyzamkowa historia. Idąc do CSW, nie sposób nie zauważyć dziesięciu kamiennych ław rozstawionych wzdłuż głównego traktu, prowadzącego do wejścia. Wyryte na nich „Teksty o przetrwaniu" i „Truizmy" ułożyła Jenny Holzer, amerykańska artystka konceptualna w 1999 roku. To trwała pamiątka po jej obecności w Warszawie. Natomiast ulotną była interwencja z gatunku street art, w centrum miasta, na dworcu PKP, w centrum handlowym (1993). Wtedy plakaty z „Truizmami" dla jednych stały się łakomym kąskiem „kolekcjonerskim" (czytaj: kradzież), innych zirytowały niezrozumiałym przesłaniem. Co artysta chciał wyrazić np. poprzez slogan „Wojna zacznie się w tajemnicy"? Jakieś głupoty.

Natomiast 40 billboardów towarzyszących monografii Christiana Boltanskiego, pod wspólnym tytułem „Świadek" (2001) wywoływało niepokój: para gigantycznych oczu surowo spoglądała na przechodniów z plansz ze zwykłymi reklamami, ze ścian budynków, z parkanów. I nawet jeśli ktoś nie odgadł, że autorowi chodziło o przypomnienie losów getta i jego mieszkańców, robiło się jakoś nieswojo...

Mnie zaś zrobiło się przykro, gdy zobaczyłam fotografie dwóch znakomitcyh instalacji powstałych przy okazji jednej z pierwszych pamiętnych ekspozycji w CSW. Rok 1990, „Raj utracony. Sztuka polska w roku 1949 i 1989"; zamek jeszcze w stanie surowym, ale to akurat współbrzmiało z sytuacją oraz pracami Grzegorza Klamana (koślawa „wieża" z arkuszy blachy) i Jerzego Kaliny (kilkadziesiąt łopat z czerwomymi trzonami, wbitymi w ziemię dziedzińca). Dlaczego przykro? Bo o tych artystach jakoś zrobiło się cicho. Za to hałas był wokół obiektu ustawionego przez Maurizio Cattelana w bramie przy ulicy Próżnej, na terenie byłego getta. „On" klęczał w modlitewnej pozie., widoczny od tyłu. Lecz dzięki plakatowi reklamującemu wystawę każdy rozpoznawał tę twarz: tak, to on, Führer. Ekspiacja czy prowokacja? Wydarzenie wywołało dyskusję o pamięci miejsca; o tym, czy miejsce może być trwale stygmatyzowane przez historię.

Co jeszcze działo się wokół Zamku? Warto odświeżyć pamięć.