Majerikova, Moritoris. Spisz i Orawa – słowacko-polski tygiel kultur

W wielu miejscach pojawiło się wręcz przerażenie. Na scenie politycznej panowało rozczarowanie. Rozgoryczony był ksiądz Hlinka – lider słowackiego ruchu narodowego. Z kolei słynny poeta Paweł Országh Hviezdoslav pisał w wierszu, że gorzko płacze nad Orawą i że sąsiedzi odcięli ziemie z ciała tak małego narodu. Słowacy w Ameryce pochodzący ze spornych wsi przygotowali kilka memorandów. Jeszcze podczas przygotowań do plebiscytu 1500 osób opowiedziało się tam za przynależnością do Czechosłowacji! Ale z czasem temat granicy znikł, a Słowacy zaczęli winić Czechów. „Nie dość, że nie dostaliśmy autonomii, to jeszcze sprzedaliście nasze ziemie Polsce. W zamian za Zaolzie". Polonofile starali się sprawę załagodzić. Między innymi jeden z liderów Słowackiej Partii Ludowej, Karol Sidor, dowodził, że Polska to przyjaciel i jest Słowakom w Europie potrzebna.

Przejdźmy do Jaworzyny Spiskiej, która stała się symbolem naszych nieporozumień. Tu sprawa przynależności wahała się aż do 1924 roku. Władający tymi terenami książę Hohenlohe – ten od sporu o Morskie Oko – złożył Polsce ofertę sprzedaży, ale Warszawa miała na głowie granicę wschodnią. Potem negocjowano.

M.M.: Spór stał się prestiżową kwestią we wzajemnych stosunkach i był rozstrzygnięty dopiero na podstawie orzeczenia Międzynarodowego Trybunału w Hadze. Jaworzyna leży po północnej stronie Tatr i to ją otaczają szczyty wyróżniające się w panoramie z polskiej strony. Gdyby miejscowość przyłączono do Polski, Rysy zostałyby zdetronizowane przez Lodowy Szczyt. Edvard Beneš, późniejszy prezydent, a wówczas minister spraw zagranicznych Czechosłowacji, chciał nawet dokonać wymiany granicznej za dwie inne spiskie wsie, ale sprzeciwiał się jego rywal Karel Kramář, a także Słowacy, którzy gotowi byli oddać Jaworzynę, ale za cały teren Zamagurza Spiskiego. W Polsce miłośnicy Tatr przekonali dużą część społeczeństwa, że problem jaworzyński ma wielkie znaczenie realne i ideologiczne.

W 1938 roku wkrótce po układzie monachijskim i zajęciu Zaolzia Polacy zażądali „korekt na granicy ze Słowacją". Michał Jagiełło, minister, szef TOPR i wielki promotor spraw polsko-słowackich, uważał, że był to absurdalny spór o prestiż. Modne Zakopane i Tatry szturmem wchodzące do polskiej kultury popularnej, a wokół góry należące do Słowacji. Spór o Jaworzynę nazywano nawet „konfliktem taterników". Jego konsekwencje okazały się poważne i dalekosiężne.

M.M.: W listopadzie 1938 roku przyłączono łącznie kilka wiosek we wszystkich spornych rejonach (Czadeckie, Spisz, Orawa), z czego w Polsce najgłośniejsza była aneksja Jaworzyny. Mieszkańcy anektowanych wsi protestowali, Polacy zamienili pałacyk Hohenlohego na rezydencję Mościckiego, ale najgorsze, że złudzenie co do Polski straciło środowisko polonofilskie.

Czyli bez aneksji Jaworzyny Słowacy nie dołączyliby do napadających na Polskę hitlerowskich wojsk?

M.M.: Polonofile byli silnym stronnictwem w Hlinkowej Słowackiej Partii Ludowej i równoważyli wpływy niemieckie. Znamy relację jeszcze sprzed układu monachijskiego, wedle której Paweł Czarnogórski (pochodzący ze spornych rejonów Spisza!) wraz

z Józefem Tisą i Karolem Sidorem udali się do polskiego ambasadora w Pradze Kazimierza Papée z propozycją federacyjną. Ambasador miał wrzucić deklarację do kominka, choć jeszcze złudzeń nie rozwiał. Trzeba mieć świadomość, że układ monachijski i następujący po nim upadek Czechosłowacji oznaczał dla Słowaków żądania węgierskie na południowej i wschodniej granicy. Na zachodniej następował rozwód z Czechami. I nagle Polacy, którzy przecież deklarowali przyjaźń, wchodzą jeszcze od północy! Po aneksji Jaworzyny Karol Murgaš, wielki miłośnik Piłsudskiego, stał się z dnia na dzień germanofilem i przeciwnikiem Polski. Sidor napisał, że ta historia „wyleczyła go z Polski", choć Niemców nie wsparł. Wydaje się, że Słowacy nie mieli wówczas dużego wyboru sojuszników i ostatecznie wsparli Hitlera we wrześniu 1939 roku także za sprawą Jaworzyny.

Żołnierz z polskiego Spisza czy Orawy może walczyć w kilku wrogich sobie armiach. U boku Polaków, Niemców, Rosjan, w różnych oddziałach słowackich. W dodatku wpada potem w wir nowej wojny polsko-słowackiej.

W 1945 roku trudno mu chyba określić tożsamość?

M.M.: Na początku wojny Słowacja zajęła wszystkie sporne tereny jako Tereny Odzyskane i rzeczywiście żyło się tu dużo lepiej niż Podhalańczykom pod okupacją niemiecką. Po wojnie granica powróciła do stanu sprzed 1938 roku, przeciwko czemu miejscowi głośno, a nawet z bronią w ręku protestowali. Zaczęły się kłopoty z oddziałami „Ognia", a polska strona nie chciała uznać słowackich praw narodowych. Wiele osób uciekło na stałe na Słowację. Po dyplomatycznych negocjacjach i kłótniach polskie państwo komunistyczne poszło na kompromis. Powróciły słowackie szkoły, nawet liceum, powstało słowackie stowarzyszenie. Później mieszkańcy polskich części Spisza i Orawy mieli specjalne przepustki i masowo pracowali na Słowacji.

Przywileje dla mniejszości słowackiej stopniowo znikały.

M.M.: Tak, ale konflikt między państwami socjalistycznymi nie miał prawa istnieć. Nawet w pracach historycznych pomijano drażliwe tematy.

Za to pisano w paryskiej „Kulturze" o konflikcie w Nowej Białej. Podobno jedyną polską wsią, gdzie nie cieszono się z wyboru Karola Wojtyły na papieża, była właśnie Nowa Biała na Spiszu.

M.M.: Sytuacja z Nowej Białej i Krempach do dziś nie jest dokładnie wyjaśniona. To miejscowości najbardziej oddalone od granicy słowackiej, ale z silną słowacką tradycją. Po wojnie mordów dokonywali tu ludzie „Ognia". W połowie lat 60. na miejscu pojawił się nowy ksiądz i nie zrozumiał lokalnej specyfiki. Tymczasem mieszkańcy usłyszeli o zmianach II Soboru Watykańskiego i zaczęli domagać się słowackiego języka w kościele. Polacy i Słowacy wdawali się w spory w czasie uroczystości religijnych, więc biskup krakowski Karol Wojtyła, dając wiarę polskiemu księdzu, ekskomunikował część rodzin słowackich. Przynajmniej taka jest moja wiedza. Religijność na tych terenach jest jednak silna i brak radości z wyboru papieża można włożyć między bajki.

Spisz i Orawa wyraźnie się polonizują. Może Polska i polski Kościół stały się bardziej atrakcyjne dzięki polskiemu papieżowi?

M.M.: Ciekawe, że właśnie Nowa Biała i Krempachy pozostały słowackim bastionem. Ale asymilacja i polonizacja rzeczywiście postępują. Nawet w Nowej Białej słowacka szkoła przestała istnieć. Odprawia się coraz mniej słowackich mszy, nauka języka jest fakultatywna, a ostatnio polskość atakuje z każdej strony. Mimo wszystko wciąż są mieszkańcy, którzy modlą się czy uczą po słowacku, funkcjonują słowackie domy narodowe. Ponad tysiąc rodzin ze Spisza i Orawy prenumeruje słowacką gazetę, której jestem redaktorką.

Po 1989 roku cyklicznie dochodzi do małych konfliktów. Towarzystwo Słowaków w Polsce i polskie organizacje prowadzą cichą wojnę. Spory, na które skazana jest każda mniejszość?

L.M.: Pewna pamięć przez polską władzę czy polskie środowiska naukowe nie jest kultywowana. Próbujemy reagować.

M.M.: Proszę sobie wyobrazić pełne błędów tablice w miejscowościach spiskich, które wywodzą lokalną historię od Bolesława Chrobrego, gdy miejscowości Spisza jeszcze długo nie miały powstać!

L.M.: W Jabłonce rozbito niedawno pomnik słowackiego działacza. Odtworzono z polskimi napisami i polską wersją nazwiska. A to ksiądz, który wydawał słowackie pismo w czasach największej madziaryzacji! Gdzie szacunek dla pamięci?

Ale czy po słowackiej stronie na rekonstrukcję nie czeka grobowiec Wojciecha Halczyna, delegata Polski w Wersalu?

L.M.: Być może tam nie ma woli rodziny.

Może to jednak są gesty, które powinny wykonywać obie strony?

L.M.: Na słowackim Spiszu pełno jest napisów w różnych językach. Myślę, że nikt nie robiłby problemów także w przypadku Halczyna.

Najważniejszy spór to ten o pomnik w Zakopanem poświęcony oddziałowi „Ognia"?

L.M.: Monument odsłonił prezydent Kaczyński. Uroczystość przyjęliśmy z zaskoczeniem. Przecież najpierw trzeba wyjaśniać, a potem budować pomniki.

Kontrowersyjna jest cała formuła upamiętnienia. Wyliczono nazwiska żołnierzy „Ognia". Także tych odpowiedzialnych za mordy na cywilnej ludności słowackiej.

L.M.: Nieoficjalnie poinformowano nas, że prezydent Kaczyński nie wiedział o kontrowersjach, podobno prezydencka Kancelaria była bardzo zdenerwowana. IPN broni decyzji o stawianiu pomnika, bo zabójstwa na Słowakach się przedawniły. Przedawniły, czyli pomniki można stawiać? Sytuacja jest irracjonalna, bo nie przedawniły się – jako komunistyczne – przestępstwa popełnione przez „Ognia" w okresie, gdy był szefem Urzędu Bezpieczeństwa w Nowym Targu! Zawiadomienie w tej sprawie złożył nowotarski oddział Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Żądają usunięcia pomnika w Zakopanem. My to obserwujemy z boku, oczekując na odnalezienie i ujawnienie

w archiwach kolejnych dokumentów dotyczących Słowaków.

Odczuwacie przebudowę polskiej polityki historycznej?

L.M.: Odczuwamy. W szkołach powtarza się nieprawdziwe historie i fałszuje pamięć. Czy w imię państwa polskiego mamy pozytywnie oceniać rzeczy takie, jak zabójstwo dokonane przez „ogniowców" w Niedzicy? Dokonane na Słowaku dla zaboru „konia, końskiej uprzęży, dwóch krów, ubrań męskich i żeńskich, dla kożuchów męskich, płaszcza wełnianego długiego"? Państwo polskie wykorzystuje wszelkie atrybuty władzy i pieniądze, aby pamięć zawłaszczyć.

To chyba problem polityki historycznej w całej postkomunistycznej Europie.

L.M.: Być może. Jednak gdy zgłosiliśmy sprawę pomnika, to oczekiwaliśmy chociaż śledztwa. Tymczasem nawet nie zachowano pozorów. Mnie wyrzucono z IPN-owskiej konferencji i szarpano.

Słowacka narracja też się jednak wydaje jednostronna. Czy Słowacy mają sobie coś do zarzucenia, jeśli bierzemy pod uwagę 100 lat naszego sąsiedztwa?

M.M.: Myślę, że ten 1939 rok i marsz słowackich oddziałów aż po Zakopane.

L.M.: Walka o kilometry kwadratowe to zła droga. Choć warto pamiętać, że Słowacy nie wzięli ostatecznie nic poza historycznymi terenami słowackimi. Zresztą „nasi ludzie" walczyli w polskim wojsku.

Dla ludzi z zewnątrz wydaje się, że stosunki po obu stronach linii granicznej nie są złe. Idąc polem, można odwiedzić rodzinę z sąsiedniego kraju, na polskim i słowackim Spiszu jeździmy na nartach na jednym karnecie, powszechne są dwujęzyczne jadłospisy i reklamy. Po zakupy do Nowego Targu, przynajmniej przed pandemią, ciągnął sznur aut zza granicy.

L.M.: Ale my wciąż widzimy potencjał konfliktu.

W Niedzicy, gdzie wiele osób przyznaje się do słowackiej narodowości, spotkania urządzają ONR i węgierski Jobbik. W rocznicę traktatu z Trianon, w imię polsko- -węgierskiej przyjaźni. Towarzystwo Słowaków dostaje od nich zaproszenie... Innym razem ktoś nam grozi przyjazdem do Nowej Białej, gdy upamiętniamy ofiary „ogniowców". Z kolei po słowackiej stronie pojawia się polski napis „1938. Jaworzyna jest nasza". Może i wygłup, ale rozniósł się echem nie tylko po Podtatrzu. W kościołach jest problem z językiem słowackim, niech księża miłują swego bliźniego, nie tylko Polaka, ale i Słowaka!

Słowacki IPN prowadził śledztwo ws. „Ognia". Czy taki tlący się spór może zostać zarzewiem poważniejszego konfliktu?

M.M.: Na Słowacji raczej jest to sprawa akademicka. Temat granicy rzadko się w mediach przebija.

Jak budować dialog i porozumienie?

M.M.: Podejmujemy różnorakie działania – Słowacy współpracują z Polakami. Nasze pograniczne ziemie są bogactwem kultur, nie tylko polskiej i słowackiej. Ale musimy się bardziej szanować, szanować rozmaitość.

L.M.: Idzie to niełatwo.

W Podsarniu na Orawie prezydent Duda odsłaniał pomnik poświęcony działaczom plebiscytowym i kompanii spisko-orawskiej. „Tu mieszkający Polacy chcieli mieszkać w Polsce, państwa pradziadkowie, dziadkowie chcieli mieszkać w Polsce, nie chcieli mieszkać ani w Czechach, ani na Słowacji", „tu jest Polska" – podczas przemówienia aż krzyczał. Jak się mają czuć Słowacy, którzy to słyszeli? Przecież nie twierdzą, że tu nie ma Polski. Ale to nie jest język odpowiedni w takich miejscach! Postawiono ten pomnik na ziemi kościelnej.

A co on ma wspólnego z religią i Kościołem powszechnym? Czy wypada budować pomnik i zapraszać prezydenta, aby na działce kościelnej mówił, że „tu jest Polska", że „wszyscy jesteście Polakami, wszyscy byliście Polakami"? A przecież to nie jest prawdą! W czasie plebiscytu 49 podsarnian podpisało deklarację, która była protestem przeciwko przyłączeniu do Polski!

Podsarnian mieszkających w Ameryce...

L.M.: W Ameryce nie było nacisków i obaw. Wówczas byli to reprezentanci prawie wszystkich rodzin! Nikt nie chce dziś uznać, że ludzie inaczej myśleli. Przekaz fałszowany jest, poczynając już od szkoły.

Rodziny się podzieliły?

L.M.: Podzieliły. Do dziś są podzielone, a my słyszymy od prezydenta, że wszyscy to Polacy. Na początku kadencji Duda zawetował nowelizację ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych i o języku regionalnym. Uchwalała ją jeszcze poprzednia władza. Podobno możliwość używania języka mniejszości jako pomocniczego niosła zagrożenie dla sprawnego funkcjonowania powiatów. A potem prezydent przyjeżdża na Orawę i zwraca się tylko do Polaków. Może pan śmiało cytować: Prezydentowi coś się poplątało, to nie te czasy!

To co, najwyższym szczytem Polski będą Rysy?

M.M.: Rysy. Nie Lodowy.

—rozmawiał Franciszek Rapacki

Dr Milica Majeriková-Molitoris – absolwentka Wydziału Historii Uniwersytetu Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, badaczka stosunków słowacko-polskich po 1918 roku, redaktorka czasopisma Towarzystwa Słowaków w Polsce „Život". Autorka historycznych monografii o Spiszu i Orawie

Dr Ludomir Molitoris – absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie, sekretarz generalny Towarzystwa Słowaków w Polsce, członek Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych w Polsce. Autor tekstów naukowych i polemicznych dotyczących historii i współczesności mniejszości słowackiej w Polsce oraz regionalnej historii północnego Spisza i Górnej Orawy