NIK sprawdziła, czy samorządy oraz samorządowe instytucje kultury właściwie organizują i prowadzą działalność kulturalną. Kontrola dotyczyła lat 2015-2017 i objęła trzy urzędy marszałkowskie (dolnośląski, podkarpacki, świętokrzyski), trzy urzędy miast (Gdańsk, Poznań, Warszawa) oraz 12 samorządowych instytucji kultury (sześć teatrów i sześć muzeów). Dodatkowo badaniem kwestionariuszowym objęła 262 samorządowe instytucje kultury.

W raporcie pokontrolnym Izba zauważa, że w Polsce występuje nierównomierne rozmieszczenie instytucji kultury, co oznacza niejednakowy dostęp do kultury. Prawie 1/3 wszystkich instytucji kultury skupiają niezmiennie od lat trzy województwa: mazowieckie, małopolskie i śląskie.

Głównym źródłem finansowania kultury w Polsce są środki publiczne pochodzące z budżetu państwa oraz samorządów. Wydatki samorządów na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2017 r. wyniosły 7 408 mln zł i zwiększyły się o 735 mln zł w porównaniu z rokiem 2016, a ich udział we wszystkich wydatkach utrzymał się na poziomie roku poprzedniego (3,2 proc.).

W skontrolowanych samorządach, mimo wzrastających z roku na rok nakładów finansowych na kulturę (wzrost w 2017 r. wydatków na dotacje podmiotowe o prawie 14 proc. w porównaniu do 2015 r.), środki te były w dalszym ciągu niewystarczające i stanowiły średnio niespełna 75 proc. przychodów ogółem instytucji kultury. Niepełne - w stosunku do wielkości wnioskowanych - finansowanie dotyczyło zarówno dotacji podmiotowych (w skrajnych przypadkach zgłaszane zapotrzebowania zaspakajano tylko w 70 proc.), jak i dotacji celowych na realizację wskazanych zadań i programów (odpowiednio - 43 proc.), a także dotacji celowych na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji (w skrajnych przypadkach organizator w ogóle nie uwzględnił wniosków o przyznanie dofinansowania).

Instytucje kultury podejmowały działania w celu uzyskania dodatkowych środków finansowych (innych niż dotacja podmiotowa organizatora). Stanowiły one średnio 25 proc. przychodów ogółem, w tym 20 proc. pochodziło z działalności statutowej, a 5 proc. - dotacji celowych na realizację zadań i programów. Mimo dużej aktywności instytucji kultury w tym obszarze, ich działania nie były w pełni skuteczne, a głównym źródłem dodatkowych środków były dotacje pochodzące z budżetu państwa. Niedobór środków finansowych był jednym z czynników występowania w instytucjach kultury zobowiązań wymagalnych oraz uzyskiwania przez nie ujemnych wyników finansowych.

Kontrola NIK pokazała, że poważnym problemem jest także brak odpowiednich warunków lokalowych. W ośmiu spośród 12 objętych kontrolą instytucjach kultury stwierdzono zarówno potrzeby remontowe, jak i deficyty powierzchni (np. magazynowej, wystawienniczej i scenicznej). Obiekty użytkowane przez 10 instytucji kultury nie były w pełni dostosowane do obsługi osób z niepełnosprawnościami, osób w podeszłym wieku oraz rodzin z małymi dziećmi. Takie nieprzystosowanie dotyczyło również instytucji kultury, które były objęte badaniami kwestionariuszowymi (63 proc.). W ocenie NIK brak właściwych warunków lokalowych jest istotnym czynnikiem utrudniającym rozszerzenie i uatrakcyjnienie oferty kulturalnej.

Przystosowanie instytucji kultury objętych badaniami kwestionariuszowymi do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, osób starszych i rodzin z małymi dziećmi Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie wyników badań kwestionariuszowych przeprowadzonych wśród dyrektorów samorządowych instytucji kultury.

Instytucje kultury właściwie realizowały zadania statutowe, a oferta skierowana była do różnych grup odbiorców, jednak ich działania, w tym wzbogacenie i uatrakcyjnienie oraz rozwój form przekazu, musiały być dostosowane do możliwości finansowych i lokalowych.

Zarówno liczba projektów zorganizowanych przez skontrolowane instytucje kultury, jak i liczba osób korzystających z oferty utrzymywała się w latach 2016-2017 na podobnym poziomie, aczkolwiek w przypadku muzeów nastąpił spadek tych wartości w stosunku do wielkości osiągniętych w 2015 r.

W latach 2015-2017 teatry objęte kontrolą wystawiały rocznie ponad 1 600 spektakli, które obejrzało około 245 tys. osób, a muzea zorganizowały blisko 160 wystaw, które zwiedziło w ciągu roku prawie 900 tys. osób. Skontrolowane instytucje kultury prowadziły również inne formy działalności (łącznie ok. 4 tys. rocznie, w których brało udział blisko 260 tys. osób), w tym: odczyty, prelekcje i spotkania (ok. 570); seanse filmowe (ok. 320); koncerty (ok. 120); konkursy (ok. 30); warsztaty (ok. 480); imprezy plenerowe (ok. 90); zajęcia edukacyjne, w tym lekcje muzealne (ok. 2 240); sesje i seminaria naukowe, sympozja (ok. 30).

W przypadku Teatru Polskiego we Wrocławiu NIK zawiadomiła rzecznika dyscypliny finansów publicznych oraz prokuraturę w związku ze skalą, wagą i charakterem stwierdzonych nieprawidłowości. Polegały one na: nielegalnym finansowaniu ze środków Teatru kosztów wynajmu mieszkania dla dyrektora, nielegalnym zawieraniu umów, na podstawie których dyrektor wykonywał w teatrze obowiązki aktora, scenografa i reżysera, nieterminowym regulowaniu zaciągniętych zobowiązań oraz wydatkowaniu środków publicznych niezgodnie z postanowieniami zawartych umów.

Najwyższa Izba Kontroli zawnioskowała do samorządów o uwzględnianie w większym zakresie potrzeb bieżących i majątkowych prowadzonych instytucji kultury oraz zwiększenie nadzoru nad działalnością prowadzonych instytucji kultury, w tym nad wydatkowaniem środków publicznych.

Wnioski NIK skierowane do samorządowych instytucji kultury dotyczyły:

- kontynuacji działań na rzecz pełnego dostosowania obiektów do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, w podeszłym wieku i rodzin z małymi dziećmi w celu umożliwienia korzystania z całej oferty kulturalnej;

- kontynuowania działań na rzecz pozyskania środków finansowych do realizacji celów statutowych;

- wprowadzenia mechanizmów zapewniających rzetelne realizowanie procedur i prowadzenie dokumentacji związanej z dokonywaniem wydatków i zaciąganiem zobowiązań finansowych, w tym także dokumentacji przetargowej.