Mistrzostwa świata w RPA w 2010 roku miały być skokiem cywilizacyjnym dla Afryki, przynieść wymierne korzyści nie tylko gospodarzom, ale całemu kontynentowi. Od tamtego czasu odbyły się cztery turnieje o Puchar Narodów Afryki i tylko jedną edycję rozegrano tam, gdzie pierwotnie planowano (w 2012 roku w Gabonie i Gwinei Równikowej). Pozostałe trzeba było przenosić.

W 2013 roku organizatorem miała być Libia, jednak trwająca w tym kraju wojna domowa sprawiła, że rywalizację przeniesiono do RPA. Gospodarzem następnych mistrzostw miało być Maroko, ale strach przed szalejącą w Afryce Zachodniej epidemią wirusa Ebola okazał się silniejszy i Puchar Narodów trafił ponownie do Gwinei Równikowej. A kolejny do Gabonu, który zastąpił Libię, gdzie na przeszkodzie stanął przedłużający się konflikt wewnętrzny.

Kiedy więc w listopadzie ubiegłego roku prawo organizacji turnieju odebrano Kamerunowi, nikogo to już nie dziwiło. Opóźnienia w przygotowaniach pewnie by jakoś przełknięto, ale toczące kraj konflikty (powstanie Boko Haram na północy i spór z separatystami na południu) to było jednak za dużo i PNA trafił na północ.

Stadion pułapka

Wybór nowego gospodarza wzbudził jednak spore obawy. Egipt kocha futbol, ale ta miłość przybiera często niebezpieczne szaty. Pamięć o wydarzeniach z 2012 roku – tragedii na stadionie w Port Saidzie, największej w historii tamtejszej piłki – jest nadal świeża.

Doszło do niej niemal dokładnie rok po rewolucji. Po meczu miejscowego Al-Masry z Al-Ahly Kair wybuchły zamieszki, w których zginęły 74 osoby, a prawie tysiąc zostało rannych. Liczba ofiar byłaby pewnie mniejsza, gdyby przerażeni ludzie mieli szansę ucieczki. Tymczasem kierowali się oni w stronę tunelu, który okazał się pułapką – napotkali zamkniętą bramę. W panice zaczęli się tratować, inni ponieśli śmierć, spadając z wyżej położonych części trybun.

Kontrowersje budziła postawa policjantów i ochroniarzy. Winni nie zostali osądzeni. Przez kraj przelała się fala protestów antyrządowych. W Port Saidzie demonstranci usiłowali zakłócić ruch na Kanale Sueskim. W Kairze podpalili siedzibę egipskiego związku. Latem 2013 roku w wyniku zamachu stanu obalono znienawidzonego prezydenta Muhammada Mursiego, władzę przejęła junta wojskowa, a rządzące Egiptem Bractwo Muzułmańskie uznano za organizację terrorystyczną.

Najsilniejsza liga na kontynencie została zawieszona na dwa lata. To właśnie wtedy do Europy wyjechał Mohamed Salah – największy talent od czasów Mido, od dwóch sezonów najlepszy strzelec Liverpoolu i Premier League.

Destabilizacja rozgrywek odbiła się na wynikach reprezentacji. Egipt, który potrafił zdobyć Puchar Narodów Afryki trzy razy z rzędu (2006, 2008, 2010), do kolejnych turniejów nawet się nie zakwalifikował. Na mistrzostwa wrócił dopiero przed dwoma laty. Dotarł aż do finału.

Automatycznie więc i teraz musi być uznawany za faworyta. Nie może być inaczej, przecież mowa o rekordziście, który tytuł wywalczył siedmiokrotnie, a w 25 domowych meczach z rzędu przeciw rywalom z Afryki poniósł tylko dwie porażki. Kiedy organizował PNA, zawsze stawał na podium: trzy razy wygrał, raz był trzeci.

Dyplomacja stadionowa

Ostatni raz gościł mistrzostwa w 2006 roku. Od tego czasu stadiony zmodernizowano, trybuny wyremontowano, wybudowano nowe drogi i rozwinięto transport. Dla przyjezdnych kibiców stworzono specjalne pakiety – by ich podróż nie skończyła się między lotniskiem, hotelem i stadionem, by mogli zobaczyć piękno kraju faraonów i aby kiedyś do niego wrócili, już jako turyści.

Egipt po latach izolacji ma ambicje stać się liderem kontynentu – nie tylko w wymiarze sportowym, ale przede wszystkim politycznym i gospodarczym. Organizuje ważne wydarzenia, międzynarodowe konferencje i spotkania, a prezydent Abdel Fattah al-Sisi skrupulatnie nawiązuje relacje z sąsiadami. Nawet maskotka turnieju – mały faraon – ma symbolizować nowe, ambitne pokolenie Egipcjan.

Afryka przechodzi właśnie drugą kolonizację. Kiedyś wpływami dzielili się przybysze z Europy: Brytyjczycy, Francuzi, Niemcy czy Portugalczycy. Dziś kontynent zawłaszczają Chińczycy. W zamian za dostęp do cennych surowców udzielają kolejnym państwom pożyczek, budują szkoły, drogi, lotniska i połączenia kolejowe, stawiają na potęgę biurowce i przede wszystkim stadiony.

Istnieje już nawet pojęcie „dyplomacja stadionowa", a jej najbardziej jaskrawym przykładem był Puchar Narodów Afryki z 2010 roku organizowany w Angoli. Chińskie firmy państwowe wybudowały wszystkie cztery stadiony, w czterech miastach, a kredytu na budowę udzieliły chińskie banki. Angola ma znaczne zasoby ropy naftowej, jest trzecim największym – po Rosji i Arabii Saudyjskiej – dostarczycielem ropy do Chin.

Miejscowi, pamiętający brutalne metody europejskich mocarstw, obecność Chińczyków oceniają z reguły bardzo pozytywnie. Nowi kolonizatorzy nie ingerują w ich sprawy wewnętrzne, nie traktują jak ciemnego ludu, który trzeba wychowywać, uczyć demokracji, przestrzegania praw człowieka i zwalczania korupcji, interesuje ich tylko i wyłącznie biznes. Dokąd zaprowadzi Afrykę ten romans z Chinami? Czy pozwoli jej uporać się z ogromnym zadłużeniem i długą listą kłopotów pozagospodarczych?

Krew owcy i tajemniczy eliksir

W ostatnim finale Pucharu Narodów Afryki – w 2017 roku – Egipt przegrał z Kamerunem, osieroconym przez Samuela Eto'o i Alexa Songa, a także kilku innych zawodników, którzy odmówili przyjazdu do Gabonu. Wśród nich byli m.in. obrońca Liverpoolu Joel Matip i bramkarz Ajaxu Andre Onana. Paradoksalnie zespół pozbawiony gwiazd osiągnął największy sukces w ostatnich latach.

Kameruńczycy nigdy nie różnili się bardzo od innych afrykańskich ekip, które od środka rozbijały często kłótnie i walka o pieniądze. Tak jak reszta Czarnej Afryki wierzyli też w siły nadprzyrodzone. W 2002 roku pomóc im miały czary odprawione przez asystenta selekcjonera Winfrieda Schaefera. Thomas N'Kono został aresztowany za palenie zwierzęcych kości i rozpylanie tajemniczego eliksiru w pobliżu murawy przed wygranym półfinałem z Mali.

Takie praktyki jeszcze kilkanaście lat temu były stałym punktem krajobrazu mistrzostw. Podobnie jak obecność w sztabach szkoleniowych szamanów. Marabu, bo tak ich się nazywa, widnieli na liście płac, jeździli z drużyną na mecze, siadali nawet na ławkach rezerwowych. Nierzadko traktowano ich z większym szacunkiem niż lekarzy czy fizjoterapeutów. Lepiej było z nimi nie zadzierać.

Przekonała się o tym reprezentacja Wybrzeża Kości Słoniowej. Dzięki wsparciu szamanów miała w 1992 roku po raz pierwszy sięgnąć po mistrzostwo kontynentu. Jej bramkarz nie puścił ani jednego gola, w półfinale i finale bronił rzuty karne. Problem w tym, że minister sportu nie dotrzymał obietnicy i nie podzielił się z czarownikami premią. Słabe występy w kolejnych dziesięciu latach – trzykrotne odpadnięcie w fazie grupowej i brak awansu na mundial – tłumaczono rzuconą przez marabu klątwą. Rząd poprosił o przebaczenie, zapłacił 2 tys. dol., dołożył butelkę wódki, piłkarski związek dorzucił whisky oraz krowę i... drużyna znów zaczęła wygrywać. Zakwalifikowała się nawet po raz pierwszy na mundial.

Afrykańska federacja zatrudniania magów zakazała dopiero w 2003 roku, wiara w ich skuteczność słabnie, ale w niektórych krajach kult czarów jest wciąż mocny. Dwa lata temu w finale PNA do lat 20 Senegal przegrywał z Zambią 0:2, gdy jego napastnik postanowił wrzucić jakiś przedmiot do bramki rywali. Doszło do awantury, ale odprawione przez chłopaka zaklęcie losów meczu nie odwróciło. Gwinei szczęście miał przynosić kiedyś 9-letni albinos. Osoby te w wielu rejonach Czarnego Lądu uważane są za ludzi o nadprzyrodzonych mocach.

Henryk Kasperczak, który zespoły z Afryki prowadził w siedmiu turniejach, tak wspominał swoje doświadczenia z marabu podczas pracy w Senegalu. – Smażą żywego kurczaka, zbierają z niego popiół, a później robią z tego maść, którą zawodnicy wcierają sobie w nogi przed meczem. Bywało również, że szaman zabił owcę, a krew ofiary dostali piłkarze, aby dzień przed spotkaniem pójść na stadion i wlać ją w wykopany przed jedną z bramek dół. Na tę bramkę następnego dnia miał paść gol – opowiadał francuskiej gazecie „Les Echos".

Tygrys w bloku

Kasperczak trzy razy wprowadzał swoje drużyny do półfinałów PNA. W 1994 roku zdobył brąz z Wybrzeżem Kości Słoniowej, dwa lata później – srebro z Tunezją. W 2002 roku zajął czwarte miejsce z Mali. Gdy odnosił sukces, był wielbiony. Kiedy nie osiągał postawionego celu, bywało, że pozbywano się go jeszcze w trakcie turnieju. Dwa lata temu stracił posadę selekcjonera Tunezji, mimo że awansował z nią do ćwierćfinału.

Pracując w Mali, poznał też ciemną stronę życia w Afryce. Kilkaset metrów od restauracji, w której chwilę wcześniej jadł posiłek, doszło do ataku terrorystycznego. Zginęło pięć osób. Z kolei w hotelu, w którym zdarzało mu się bywać, wzięto zakładników i zabito 19 osób.

Bogusław Baniak, który w Burkina Faso został dyrektorem sportowym i selekcjonerem kadry do lat 15, przeżył nie tylko chwile grozy (zamach niedaleko jego domu i obalenie władzy), ale także malarię. Żaden z nich jednak nie znalazł się w centrum zagrożenia, jak reprezentacja Togo. Jej autokar ostrzelano w trakcie podróży z Konga do Angoli na PNA w 2010 roku. Zginęły trzy osoby: kierowca, asystent trenera i rzecznik prasowy. Dziewięć innych, w tym dwóch piłkarzy, odniosło rany. Do ataku przyznała się separatystyczna grupa o nazwie Front Wyzwolenia Enklawy Kabindy. Togo wycofało się z turnieju.

Praca w Afryce, mimo wszystkich zagrożeń cywilizacyjnych i problemów z okiełznaniem zawodników, to jednak niezapomniana przygoda. Zwłaszcza dla trenerów z Europy, traktowanych nierzadko po królewsku i mogących liczyć na nietypowe wyrazy wdzięczności. Wojciech Łazarek, trenując Sudan (2002–2004), dostał na imieniny małego tygrysa. – Trzymałem go przez dwa miesiące na piątym piętrze bloku bez windy. Wyprowadzałem go na spacery, spał ze mną, ale wypychał mnie z łóżka, rósł niebezpiecznie, więc oddałem go polskim pilotom, którzy opylali pola, chroniąc uprawy przed szarańczą. Podobno wypuścili go gdzieś w buszu i wolę nie wiedzieć, co się z nim stało – mówił „Rzeczpospolitej" Łazarek.

Piłkarze Tanzanii za ostatni awans dostali... działki budowlane.

Afrykańska Liga Mistrzów

Tegoroczne mistrzostwa pod kilkoma względami już są wyjątkowe. Po raz pierwszy odbędą się na przełomie czerwca i lipca, niczym inne wielkie imprezy – mundial, Euro czy Copa America. Walka o trofeum w styczniu i lutym, czyli samym środku ligowego sezonu, krzyżowała plany europejskim klubom, które na kilka tygodni musiały zwalniać zawodników, zwykle kluczowych dla swoich drużyn. Cierpiały zwłaszcza zespoły z Anglii i Francji.

Ale zmiana terminu zrodziła nowe problemy. Na południu Afryki w tym czasie trwa zima, co mogłoby spowodować pustki na trybunach, z kolei bliżej równika – pora deszczowa, co wymaga od gospodarza lepiej przygotowanych boisk z zaawansowanym systemem odprowadzania wody. Ze względu na zakończony niedawno ramadan początek rywalizacji przełożono jeszcze o tydzień.

Po raz pierwszy od dawna Puchar Narodów Afryki będzie też imprezą, w której zagra aż tyle gwiazd europejskiego futbolu. W Liverpoolu czołowe role odgrywają Mohamed Salah z Egiptu, Sadio Mane z Senegalu, Joel Matip z Kamerunu i Naby Keita z Gwinei. W linii pomocy Tottenhamu, drugiego z finalistów Ligi Mistrzów, jest Victor Wanyama z Kenii. A po skrzydle Manchesteru City, który stoczył pasjonujący wyścig z Liverpoolem o tytuł w Anglii, biega Riyad Mahrez z Algierii. Jedną z czołowych postaci Ajaxu, rewelacji ostatniego sezonu Champions League, jest natomiast Hakim Ziyech z Maroka. W klubie i reprezentacji występuje z nim Noussair Mazraoui. A w bramce zespołu z Amsterdamu stoi Kameruńczyk Andre Onana. Wszystkich ich zobaczymy na boiskach w Egipcie, co gwarantuje duże emocje.

Pierwszy raz w mistrzostwach weźmie udział aż 24 uczestników. I pomyśleć, że w 1957 roku było ich zaledwie trzech (RPA zostało zdyskwalifikowane z powodu apartheidu), a do zdobycia pucharu wystarczyły dwa zwycięstwa. Dekadę później o trofeum rywalizowało już osiem ekip, a kolejna ekspansja nastąpiła dopiero w latach 90. – najpierw do 12, a potem do 16 drużyn. Z turnieju, który interesował nielicznych nawet w Afryce, PNA stał się widowiskiem przyciągającym przed ekrany kibiców z całego świata. Według raportu przygotowanego przez Nielsen Sports Afryka jest jednym z najbardziej zaangażowanych futbolowo rynków – przebija Europę i Amerykę Południową. Skoro o mistrzostwo Europy gra już prawie pół Starego Kontynentu, to dlaczego Afryka miałaby być gorsza. – Zobaczymy, czy nie będzie to ze szkodą dla poziomu – mówi Frederic Kanoute, były napastnik reprezentacji Mali, najlepszy piłkarz Czarnego Lądu roku 2007.

Od ćwierćfinałów sędziom pomagać będzie system wideoweryfikacji (VAR). Pod warunkiem, że się nie zepsuje – jak w zakończonym skandalem finale afrykańskiej Ligi Mistrzów.

Doświadczony sędzia z Gambii, Bakary Gassama, prowadzący mecze podczas mundiali w Brazylii i Rosji, w rewanżowym spotkaniu w Tunisie nie uznał wyrównującego gola dla piłkarzy Wydad Casablanca. Dopatrzył się spalonego, mimo protestów gości nie skorzystał z powtórek. Nie z powodu złej woli, ale... niesprawnego systemu, o czym nie poinformował zawodników.

Na boisku zapanował chaos, wściekli piłkarze z Maroka zeszli do szatni, po godzinie bezskutecznych negocjacji arbiter zdecydował się zakończyć mecz. Ma on zostać powtórzony po Pucharze Narodów Afryki – już na neutralnym terenie. Przypomina się ostatni finał Copa Libertadores, którego rewanż zorganizowano na Santiago Bernabeu w Madrycie po tym, jak autokar Boca Juniors został zaatakowany przez chuliganów River Plate.

Osiem dodatkowych miejsc w mistrzostwach Czarnego Lądu otworzyło wrota do finałów zespołom ze wschodu kontynentu. Po raz pierwszy ten region będzie miał aż czterech reprezentantów: Ugandę, Kenię (po 15 latach przerwy), Tanzanię (po latach 39) i debiutujące Burundi.

Do debiutu szykują się także Mauretania, która awansowała kosztem Burkina Faso – brązowych medalistów sprzed dwóch lat, oraz Madagaskar. Drużyna z wyspy rozsławionej przez film animowany o tym samym tytule i kojarzącej się raczej z wakacjami niż z futbolem, zakwalifikowała się jako jedna z pierwszych, choć w eliminacjach losowana była z piątego koszyka, a w grupie musiała się mierzyć z Senegalem, który na ubiegłorocznym mundialu pokonał Polskę.

Władze afrykańskiej piłki rozważają w przyszłości zaproszenie do gry drużyn z innych federacji. Nie wykluczają także przeniesienia turnieju na inny kontynent. Ze względów organizacyjnych dałoby się to uzasadnić. Ale czy taka zabawa będzie miała jeszcze jakikolwiek sens?