Do więzienia za polskie pałace

Przedsiębiorcy nie kwapią się z kupowaniem „staroci” po cenach proponowanych przez państwo. Stare budowle potrzebują kosztownych renowacji. Gdy jednak nadarza się okazja nabycia zabytkowego majątku za przysłowiowy grosz – w grę wkracza prokurator.

Tak właśnie było z białoruską kopią pałacu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w warszawskich Łazienkach – z pałacem Umiastowskich we wsi Żemłosław (leży 40 kilometrów od Lidy w obwodzie grodzieńskim przy granicy z Litwą). Przewodniczący miejscowego kołchozu pozbył się za bezcen kłopotliwych, bo wymagających natychmiastowego remontu, zabudowań na rzecz biznesmena z Mińska. Teraz grozi mu do sześciu lat więzienia za korupcję.

Prokuratura w Grodnie uznała, że równowartość 4 tys. dolarów, które przedsiębiorca wpłacił do kołchozowej kasy, to zdecydowanie za mało. Zespół pałacowo-parkowy liczy bowiem sześć budynków (sam pałac wyceniono na ok. 3 tys. dolarów) i jest wpisany na listę zabytków kultury i historii Białorusi. Wart jest co najmniej 50 razy tyle – uważają prokuratorzy.

– A pan tu na zwiady od nowego właściciela czy dziennikarz? – słyszę w trakcie fotografowania olbrzymiej, pomalowanej na srebrno, rzeźby radzieckiego żołnierza. Zasłania fasadę gmachu do złudzenia przypominającego ten w warszawskich Łazienkach.

– A mnie sprzedano razem z tym pałacem – informuje starsza pani. Dowiedziawszy się, że jestem korespondentem polskiej gazety, biegnie do pałacowej oficyny. Wraca z książką „Żemłosław” Kazimierza Niechwiadowicza, który teraz mieszka w Poznaniu, ale urodził się (w 1957 r.) w leżących cztery kilometry od Żemłosławia Subotnikach.

W oficynie, z której wraca „sprzedana z pałacem” Teresa Maskiewicz, rzeczywiście znajduje się jej mieszkanie. Otrzymała je od kołchozu tuż po II wojnie światowej albo – jak mówią w tych stronach – za drugich Sowietów (pierwsi to ci, którzy przyszli po 17 września 1939 r.). – Tego tu być nie powinno – macha ręką na pomnik żołnierza. Ma 77 lat i twierdzi, że pamięta, jak tu było za „prawdziwych panów”, czyli przed II wojną.

Rodzice Teresy Maskiewicz pracowali przy pałacu. Matka doglądała kwiatów i sadzonek drzew, które sprowadzała do pałacowego parku, nawet z Ameryki, margrabina. Janina Umiastowska z domu Ostroróg-Sadowska herbu Nałęcz, wdowa po ostatnim właścicielu posiadłości hrabim Władysławie Umiastowskim, tytuł margrabiny otrzymała od papieża Benedykta XV w 1920 r. Ojciec pani Teresy Bronisław Maskiewicz pracował w stajni.

W miejscu, gdzie stoi teraz otoczony zdziczałymi krzewami pomnik poległych na tych ziemiach żołnierzy 168. Pułku Strzelców 24. Samaro-Ulianowskiej Żelaznej Dywizji, kiedyś był klomb z kwiatami. – Szczególnym umiłowaniem pani cieszyły się róże – wspomina Teresa Maskiewicz, świetnie mówiąca po polsku. Na pytanie, dlaczego uważa, że została sprzedana razem z pałacem, odpowiada: – Bo sprzedano też oficynę, w której mieszkam, a ja nie mam gdzie się wyprowadzić. (Później dowiem się, że pani Teresa mnie zwodzi. Biznesmen, który kupił zespół pałacowo-parkowy wraz z jej mieszkaniem, nie miał zamiaru jej nigdzie wypędzać, a na dodatek zaklinał się, że wyremontuje lokum.)

[srodtytul]ZSRR by go uratował[/srodtytul]

Pytam panią Teresę o możliwość obejrzenia pałacowych wnętrz. Ma klucz tylko od lewego skrzydła. Gdy otwiera drzwi wejściowe, czuć zapach pleśni. – W zimie przechowujemy tu ziemniaki – tłumaczy, gdy dostrzegam charakterystyczne ślady wzdłuż ściany przy balustradzie schodów. Na piętrze znajduję dużą salę widowiskową. Na tylnej ścianie sceny odrapane socrealistyczne malowidło. Przedstawia tańczących kołchoźników. – Tu był klub, a wcześniej kaplica pałacowa, którą miejscowi nazywali kościołem, gdyż w Żemłosławiu świątyni nie było – tłumaczy pani Teresa. W kącie widać piec, nad nim wyrwa w suficie. Gdy pada deszcz, z płaskiego dachu pałacu (będącego też tarasem) tę część budynku zalewa woda. W sąsiednim pomieszczeniu wraki porzuconych mebli i rozbity fortepian. Najwięcej śmieci jest w mniejszych pokojach. Drzwi do jednego z nich udało się otworzyć tylko do połowy, tak był nimi wypełniony.

Ze słów pani Teresy wynika, że w czasach, gdy w pałacu mieściła się siedziba sowchozu, klub i kino, a w innym skrzydle poczta – stan budynku był o wiele lepszy. Dopiero po opuszczeniu obiektu przez te wszystkie instytucje miejscowi i przyjezdni zaczęli obdzierać z kafli wykonane we francuskim stylu kominy i piece.

Przez zabite deskami okno w centralnej części budynku można zajrzeć do pałacowego holu. Na podłodze leżą porzucone w nieładzie arkusze papieru. Można na nich dostrzec wykresy i cyfry charakterystyczne dla kołchozowej dokumentacji o udojach i zebranych plonach. Na ścianie zachowała się tablica informująca o seansach filmowych.

– Tak naprawdę, gdyby nie rozpad ZSRR, pałac byłby uratowany – twierdzi Olga Kursiewicz, emerytowana nauczycielka miejscowej szkoły. Mieszkańcy Żemłosławia zarekomendowali mi ją jako osobę najlepiej znającą pałac Umiastowskich.

Opowiada, że pod koniec lat 80. znane w całym ZSRR mińskie zakłady zegarowe Łucz planowały założyć tu sanatorium dla swoich pracowników. W tym celu specjaliści z pobliskich Sołeczników, leżących obecnie na terenie Litwy, wyczyścili dno przylegającego do pałacu stawu. – W 1991 r. jednak Sołeczniki raptem znalazły się w innym państwie, a i zakładom Łucz było już nie do sanatorium – wzdycha pani Olga.

Gdy pytam o stosunek do transakcji zawartej przez przewodniczącego kołchozu z mińskim biznesmenem, pani Olga broni szefa kołchozu. – A co miał zrobić, jak w czasie żniw lub siewu telefonują do niego władze rejonowe i każą wygospodarować środki na konserwację zabytku? Miał nie zapłacić kombajnistom czy co?! Jest przekonana, że odsprzedanie pałacu za symboliczny grosz było słuszną decyzją. – Przecież biznesmen odremontowałby go i tchnąłby nowe życie do Żemłosławia – mówi.

[srodtytul]Racja przewodniczącego kołchozu[/srodtytul]

Żemłosław wymiera. Do tutejszej wiejskiej szkoły, którą ostatnio ze średniej przekształcono w bazową, uczęszcza obecnie niespełna 100 uczniów, włączając dzieci z okolicznych wsi i chutorów (szkoła bazowa to nauczanie do dziewiątej klasy, maturę na Białorusi zdaje się po ukończeniu 11. klasy). Olga Kursiewicz pamięta czasy, gdy było ich 400. – Młodzież nie widzi tu dla siebie żadnej perspektywy i szuka szczęścia w dużych miastach – twierdzi. Według niej wykorzystywanie pałacu Umiastowskich do, jak planował biznesmen, zorganizowania gospodarstwa agroturystycznego ściągnęłoby do Żemłosławia turystów i stworzyłoby miejsca pracy dla młodych.