Cóż niby można znaleźć dziś aktualnego w Dmowskim i Narodowej Demokracji? Przecież od tamtych czasów wszystko się zmieniło! ? twierdzą tzw. eksperci indagowani na okoliczność odradzania się ruchu narodowego. W istocie, twierdzić tak może tylko ktoś, kto albo nic nie wie o tradycji endeckiej, albo zupełnie nie rozumie współczesności.

„Myśli Nowoczesnego Polaka" Romana Dmowskiego były w myśleniu o „sprawie polskiej" przełomem z wielu przyczyn. Nie ostatnią z nich było to, że po raz pierwszy w gronie myślicieli politycznych pojawił się wychowanek nie szlacheckiego zaścianka, ale warszawskiego kamieniarza. W miejsce romantycznych złudzeń zaprzągł do myślenia o Polsce chłopski zdrowy rozum, uszlachetniony ówczesnymi odkryciami nauk przyrodniczych i społecznych.

Przełomem kopernikańskim była formuła „w polityce nie istnieją pojęcia słuszności i braku słuszności, a jedynie siły i braku siły". Politycznym odpowiednikiem wynalezienia koła było sformułowanie tez, iż siła narodów bierze się z ich zorganizowania, i że narody silne to te, które zorganizowały się nie wokół wartości, ale wokół wspólnych interesów.

Odzyskanie siły

Ale nowością  – chyba najbardziej z naszego punktu widzenia istotną – było przyjęte przez Dmowskiego założenie, że Polacy, jeśli chcą odzyskać państwo i stać się równoprawnym podmiotem polityki międzynarodowej, muszą się zmienić. Dotąd bowiem obowiązywała w naszym myśleniu zasada, wyłożona otwarcie w „Księgach Narodu Polskiego" Mickiewicza: „najgorsi spośród was lepsi są od najlepszych z innych narodów". W połączeniu z mistycznym podejściem do „czynu" jako sposobu pozyskania wdzięczności Niebios ta megalomania tworzyła obezwładniający koktajl, pozwalający gładko przechodzić do porządku nad kolejnymi klęskami.