Sąd przed zwolnieniem z kosztów sądowych bada, czy podsądny nie ma odpowiedniego majątku i czy czynił starania o zabezpieczenie odpowiednich pieniędzy na wypadek spodziewanego procesu. To sedno najnowszego postanowienia Sądu Najwyższego.

Kwestia ta wynikła w sprawie o wydanie nieruchomości z powództwa miasta st. Warszawy przeciwko jednemu ze stowarzyszeń. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił wniosek stowarzyszenia o zwolnienie od kosztów sądowych, a ono nie uiściło opłaty w terminie.

Spory kosztują

Stowarzyszenie nie dało za wygraną i odwołało się do Sądu Najwyższego. Ten zaś wskazał, że w polskiej procedurze cywilnej obowiązuje zasada odpłatności za czynności wymiaru sprawiedliwości, a występująca o zwolnienie od kosztów sądowych osoba prawna lub jednostka organizacyjna (a więc także spółki, spółdzielnie) ma wykazać, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie (art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Ubiegający się o takie zwolnienie jest obowiązany nie tylko przytoczyć, ale i wykazać fakty przemawiające za uwzględnieniem wniosku. I to z należytą starannością oraz zachowaniem zasady lojalnej współpracy z sądem, by umożliwiać kompleksową i rzetelną ocenę sytuacji majątkowej takiego podmiotu.

Dopiero analiza tych okoliczności daje podstawę do stwierdzenia, czy osoba prawna dysponuje odpowiednimi środkami i czy przygotowywała się do postępowania sądowego, czyniąc odpowiednie oszczędności. Opłaty sądowe są bowiem rodzajem danin publicznych, a przyznanie sądom prawa zwalniania od opłat nie ma charakteru swobodnego uznania sądu, lecz podlega określonym regułom. Pomiędzy ochroną prawa do sądu a dochodami państwa musi istnieć pewna równowaga, a sąd rozpoznający wniosek o zwolnienie od kosztów winien w odpowiednich proporcjach uwzględnić zarówno interes fiskalny państwa, jak i faktyczne, a nie tylko prawne gwarancje dostępu do sądu.

– Nie jest wystarczającym uzasadnieniem dla zwolnienia od kosztów sam fakt poniesienia straty księgowej za poprzedni rok, gdyż nadwyżka kosztów nad przychodami może mieć charakter incydentalny, a stan taki świadczy wyłącznie o bieżących przepływach pieniężnych – wskazała w uzasadnieniu postanowienia sędzia Sądu Najwyższego Beata Janiszewska.

Wolno pytać o majątek

– Tymczasem do udzielenia zwolnienia od kosztów konieczne jest także wykazanie przez zainteresowanego, że nie posiada on odpowiedniego majątku. Skarżący natomiast w żaden sposób nie odniósł się do tych kwestii, akcentując jedynie fakt poniesienia straty za jeden rok obrotowy. Z przedłożonych dokumentów, w tym rachunku zysków i strat wynika, że skarżący miał przychody o istotnej wartości, zatem winien uwzględnić możliwość powstania potrzeby zabezpieczenia środków na pokrycie opłaty sądowej – wskazała sędzia.

Dodajmy, że podobne zasady dotyczą też osób fizycznych, natomiast spółka handlowa w podobnej sytuacji, powinna wykazać także, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie spółce pożyczki.

Sygnatura akt: I CZ 91/19

Opinia dla „Rzeczpospolitej”

Aneta Łazarska, sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie