Czy Kowalski musi mieć gorzej od Smitha

W trzecim filarze emerytalnym na koniec 2016 r. zgromadzono w Polsce 19,2 mld zł, z czego 11,4 mld zł w pracowniczych programach emerytalnych i 7,8 mld zł na kontach indywidualnych (IKE i IKZE). To kwoty dalece odbiegające od poziomu zapewniającego godziwą emeryturę. Z preferencji korzystają głównie osoby zamożniejsze, które i tak by oszczędzały. Tymczasem na jesień życia dodatkowych pieniędzy najbardziej będą potrzebować osoby o niższych dochodach.

Kuszenie dopłatą do składek

W Unii Europejskiej dodatkowe zabezpieczenie emerytalne dobrze działa w Holandii, Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii, a zdecydowanie gorzej – w Grecji, Hiszpanii i Francji. W systemach emerytalnych tej pierwszej grupy krajów większe znaczenie mają zakładowe programy emerytalne niż indywidualne.

Warto wskazać, że dodatkowe kapitałowe filary emerytalne stały się powszechne tam, gdzie wprowadzono obowiązkowość – prawną lub faktyczną, wynikającą z automatycznego zapisu i uczynienia z tego warunku zatrudnienia. Praktyka pokazuje, że niewiele osób rezygnuje z programów z zapisem automatycznym (tzw. auto-enrolment). Przykładowo w Wielkiej Brytanii w pierwszym półroczu obowiązywania tego systemu z opcji wystąpienia z programu skorzystało tylko 9 proc. pracowników.

Rozwój dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego zależy m.in. od zamożności obywateli i wysokości świadczeń z systemu podstawowego. Tam, gdzie publiczne systemy dają wyższe świadczenia (np. we Francji, w Belgii), prywatne plany emerytalne są słabiej rozwinięte. Dzieje się tak, gdyż pracownicy wnoszą wysokie, obowiązkowe składki na ubezpieczenie emerytalne.

Doświadczenia międzynarodowe wskazują, że dla wzrostu oszczędności znaczenie mają też takie czynniki, jak zaangażowanie pracodawców, przejrzystość, prostota oferowanych produktów, świadomość emerytalna i zachęty podatkowe.

Jak państwa zachęcają swoich obywateli do dobrowolnego oszczędzania? Dopłatami do składek, dotacjami na początkowe oszczędzanie, ulgami podatkowymi, automatycznymi zapisami do systemu i redukcją kosztów transakcyjnych dla obywateli, a nawet dedykowanymi aplikacjami na telefony komórkowe.

Ciekawym przykładem uwzględnienia lokalnej specyfiki jest aplikacja w ramach programu emerytalnego Mbao w Kenii. Wpłat można dokonywać prosto i szybko, nawet codziennie.

Skutkiem takich zachęt jest to, że osoby bardziej zamożne zazwyczaj przesuwają oszczędności. Dodatkowo odkładają ci o wyższych dochodach, zbliżający się do wieku emerytalnego. Osoby o niższych i średnich dochodach, jeśli już uczestniczą w oszczędzaniu, to ograniczają konsumpcję, co niestety jest niekorzystne dla gospodarki.

Tak to działa w Niemczech i Holandii

Warto w tym miejscu przyjrzeć się działaniom naszych zachodnich sąsiadów, którzy podobnie jak my mają problem z niską dzietnością i niską stopą zastąpienia. Dobrowolne oszczędności emerytalne pobudził w Niemczech program Riester Rente. Produkty subsydiowane przez państwo są kierowane głównie do osób mających na utrzymaniu dzieci oraz słabiej zarabiających. W efekcie w 2010 r. ok. 60 proc. gospodarstw domowych z co najmniej dwojgiem dzieci posiadało program emerytalny wobec 30 proc. w 2005.

Sukces, rozumiany jako powszechność oszczędzania również przez pracowników sektora publicznego, odniosła Holandia. Jeśli w danej branży pracodawcy i pracownicy zawrą tam takie porozumienie, istnieje prawny obowiązek uczestnictwa w planie emerytalnym. Dlatego udział w dodatkowych ubezpieczeniach emerytalnych sięga 90 proc., niezależnie od poziomu dochodów.

Ciekawie wygląda sytuacja w Danii. To kraj, który przoduje według OECD w rankingach wysokości sumy aktywów emerytalnych w relacji do PKB. Na straży powszechności ubezpieczeń emerytalnych stoją tam związki zawodowe i organizacje pracodawców, więc system jest quasi-obowiązkowy. Ubezpieczeniami emerytalnymi objętych jest ponad cztery piąte pracowników.