Krystyna Janda wywiad

Rz: Wsiądźmy do machiny czasu. Rok 1981. Pani i Jerzy Radziwiłowicz jako Agnieszka i Birkut w „Człowieku z żelaza" walczycie o wolność i demokrację. W roku 2011 w serialu „Bez tajemnic" gracie psychoterapeutów, rozwikłujących problemy emocjonalne i rodzinne. Czy zestawienie tych ról dobrze oddaje drogę, jaką przeszli Polacy przez ostatnie 30 lat?

Zbliżenie - czytaj więcej

Krystyna Janda:

Kiedy zaczynała się nowa Polska, rozmawialiśmy z Andrzejem Wajdą o tak zwanym trzecim człowieku. Rozważaliśmy, jak mogą potoczyć się losy Agnieszki i Birkuta. Doszliśmy do wniosku, że byłaby to historia o życiu prywatnym, nie publicznym. Opowiedzielibyśmy o czasach, w których ludzie z inicjatywą zajmują się słabszymi i wykluczonymi, a nie dużą polityką czy porządkowaniem prawa. Gdyby została w nich potrzeba społecznego działania, pracowaliby w lokalnym środowisku. Birkut byłby na emeryturze i może zajmowałby się ogrodem, a Agnieszka prowadziłaby prywatny dom dziecka.

Czyli tak miało być: wolność pozwoli zająć się sobą? Sprawi, że życie osobiste będzie najważniejsze?

Nie użyłabym słowa „wolność". Ono ma w Polsce silne zabarwienie historyczne. Wolę inne – „demokracja", ponieważ lepiej oddaje temat główny i kłopoty z nim związane. Życie prywatne wcale nie stało się najważniejsze, wtedy też takie było. Tylko że sztuka zajmowała się poważniejszymi sprawami. A jednocześnie opowiadała o człowieku i jego indywidualnym losie. Kino moralnego niepokoju i filmy polityczne odnosiły sukces właśnie dlatego, że udało się w nich zagrać ludzi. Nowe natomiast jest przekonanie, że każdy ma większe prawa, może mówić, co myśli i wybrać własną drogę na życie. A ponieważ mamy demokrację, sprawy publiczne możemy powierzyć osobom kompetentnym.

„Bez tajemnic" pokazuje psychoterapię od środka. Czy Polacy są gotowi na spojrzenie w siebie? Wstawiacie kozetkę do kraju konfesjonałów.

Polska z pewnością nim nie jest. Moim zdaniem przywiązanie do religii dotyczy najwyżej jednej trzeciej społeczeństwa. U pozostałych utrzymały się nawyki, zwyczaje, ale wiara i Dekalog nie mają z tym nic wspólnego.

Czyli sami przed sobą udajemy?

Nie, życie zmusiło nas do pragmatyzmu. Coraz częściej sami rozsądzamy, co jest dobrem, a co złem. Nie potrzebujemy pośredników. „Bez tajemnic" ma prowokować do uświadomienia sobie swojego położenia w życiu, w rodzinie. Mówi o inteligentach, którzy wysoko stawiają poprzeczkę, wiele wymagają od siebie i otoczenia. Posługują się pojęciami ogólnymi, a nie moralnymi, podczas gdy w innych telewizyjnych produkcjach analiza życia odbywa się na poziomie dawnych „Matysiaków". Unikam polskich seriali, bo mnie obrażają. Pokazują bohaterów, z którymi nie chciałabym spędzić ani sekundy.

W ten poniedziałek w Teatrze Telewizji „Boska" na żywo, z panią w roli głównej. Czy można pokusić się o stwierdzenie, że do TVP wraca wysoka jakość?

TVP nie ma innego wyjścia. Spadła oglądalność dwóch głównych kanałów TVP. Jej widzowie to niepracujący i emeryci, a oni nie płacą abonamentu. Płacimy go my: ludzie aktywni, wykształceni. Nie mamy swojej telewizji, jesteśmy sierotami, więc przerzuciliśmy się na HBO i kanały tematyczne. TVP musi zacząć znów robić programy dla nas. Wraca różnorodność, bo duża grupa ludzi jest przygotowana do wyższych zadań. Teatry nie narzekają na brak widzów.

A może to kryzys ekonomiczny pozbawia elity dobrego samopoczucia i każe szukać stabilności w innych wartościach? Utrudni nam życie, ale będzie miał dobry wpływ na sztukę?

A pani uważa, że jest z nią w Polsce źle? Ja myślę inaczej: dawno nie było takiej wielości w teatrze, kinie, literaturze. Jestem zadowolona. Polska rozwija się w sposób naturalny. Musimy przejść różne epidemie, zakręty i mody. Wszystko to minie.

Jako szefowa Polonii czuje się pani uwikłana w ekonomię?

Nie ugięłam się. W przyszłym sezonie pokażemy „Morderstwo z premedytacją" Gombrowicza, a teraz Krzysztof Globisz gra monodram „Jekyll/Hyde". Ale na każdy ambitny spektakl przypadają dwa lżejsze, które go finansują. Staramy się, by na scenę wychodzili bardzo dobrzy aktorzy. Niekoniecznie znani z „Tańca z gwiazdami", publiczność przychodzi oglądać świetne role.

Z wielkiej gwiazdy teatru stała się pani kobietą interesu. Czy straciła pani na tej zamianie ról coś ważnego?

Moja indywidualna droga zawodowa znajduje się w siódmej kolejności za innymi sprawami. Występuję w 300 przedstawieniach rocznie. Jestem na usługi Polonii i Och-Teatru, a mój interes artystyczny nijak się do nich ma. Robię coś, co sprawia satysfakcję wielu ludziom, a mnie bardzo bawi. Poświęciłam się, ale wcześniej zagrałam dużo, więc nie odczuwam straty. Jak mówiła Agnieszka Osiecka: „Myśmy już byli".

Teraz zwątpienie w gospodarkę wolnorynkową wyraźniej odczuwają młodzi. Gardzą korporacjami, nie chcą się wikłać w kariery.

Właśnie o tym opowiada współczesna brytyjska sztuka, którą będziemy wystawiać, „Kontrakt". Wstrząsający tekst, rozmowa dwóch kobiet – szefowej w korporacji i jej pracownicy. W firmie nie ma miejsca na prywatność ani wolność wyborów osobistych. Albo jesteś w korporacji, albo ją opuszczasz.

Należy pani do pokolenia, które wprowadziło Polskę w kapitalizm. Przyszło pani do głowy pytanie: „Co myśmy tym dzieciom zrobili?".

Absolutnie nie. To najlepszy system, jaki istnieje.

A może w systemie wolnorynkowym tylko rynek jest wolny? Ludzie – nie.

Konkurencja jako jedyna pozwala odróżnić to, co ma sens, od tego, co bezwartościowe. Jeśli ktoś nie chce pracować w korporacji, niech założy sklep spożywczy. Trzeba umieć się znaleźć w sytuacji. Nikt nie poprowadzi za rękę. Wiem, jak zrobić dochodowy teatr. Mogłam założyć spółkę z. o.o, wprowadzić do repertuaru cztery farsy, podnieść ceny biletów, mieć komplety na widowni i spokojnie siedzieć w Milanówku. Zamiast tego zarządzam utopią. Próbuję robić teatr artystyczny bez pieniędzy. Wykonuję fikołki, żeby czasem się udało. I oczekuję od państwa, by traktowało mnie jak partnera. Właśnie dlatego, że jestem ambitniejsza.

Miała pani jakieś złudzenia co do demokracji i wolnego rynku, z którymi musiała się pożegnać?

Nie jestem rozczarowana. Byłam za leseferyzmem. Uważałam, że trzeba pozwolić ludziom eksperymentować, ponosić klęski i sukcesy. Ale zachować duży margines opieki społecznej i system wsparcia tych, którym się nie uda. Do dziś powstało wiele instytucji, fundacji, stowarzyszeń, które tę pomoc zapewniają. Przewidywałam, że wolna Polska będzie podobna do tej międzywojennej. A był to kraj okrutny, endecki i antysemicki, o czym dziś zapominamy. Te zjawiska się odradzają. Nie oceniam ich, tak skonstruowany jest świat i człowiek. Ani w socjalizmie, ani w kapitalizmie nie ma aniołów.

A co się w nas zmieniło?

Byliśmy przekonani, że do końca będziemy żyć w niedostatku. I nagle dowiedzieliśmy się, że mamy prawo do szczęścia. Dostaliśmy pół czekolady, a teraz chcemy całą. Wszyscy mają prawo do wszystkiego.

Nadszedł czas zachłanności?

Jeśli chodzi o młodych, to przeciwnie. Jestem matką dwóch 20-letnich synów i babcią trójki wnucząt. Obserwuję, jak kierują się w stronę minimalizmu. Nie muszą mieć nowych ubrań i komputera. Wolą plecak, zwykłe buty i chodzenie po Irlandii. Szczęście to dla nich spokój, wyzwolenie od zgiełku. Młode pokolenie ma inne priorytety.

I żyje w czasach, w których otwarcie mówi się o uczuciach. To też ich od was różni?