Agenda 2020 dla sektora bankowego

Biorąc pod uwagę obecne trendy technologiczne i regulacyjne, sektor bankowy czeka w najbliższych latach zasadnicza transformacja. Istniejeryzyko, że jej efektem będzie utrata relacji z klientami i wzrost niestabilności, ale dobrze przeprowadzona może wzmocnić sektor bankowy oraz jego reputację w oparciu o nową umowę społeczną i technologie.

Niestabilność sektora bankowego niesie za sobą większe skutki społeczne, niż wojna konwencjonalna czy pandemia - takie są wnioski raportu Światowego Forum Ekonomicznego z 2014 roku na temat globalnych ryzyk. Potwierdzają to koszty ostatniego kryzysu finansowego, będacego efektem nieumiarkowania w napędzaniu wzrostu gospodarczego kredytem, co zakończyło się recesją oraz ryzykiem sekularnej stagnacji. „Kreatywną destrukcję“ zastąpiono kreatywnym drukiem pieniądza, który w pewnym stopniu ratuje sytuację, powodując jednak poważne zakłócenia mechanizmów rynkowych, spadek zaufania i inwestycji oraz rosnące ryzyka w przyszłości.

Obecny model rozwoju, w którym 8,4% ludności posiada 83,3% światowego bogadztwa, a aktualna ścieżka emisji CO2 mieści się powyżej poziomu maksymalnego dla stabilności klimatu, jest z pewnością niezrównoważony i niestabilny. Tradycyjna ekonomia, jak i praktyczne narzędzia polityki gospodarczej oraz statystyka i sprawozdawczość finansowa nie adresują właściwie nowych wyzwań, w tym nie uwzględniają kosztów społecznych nieodpowiedzialnego prowadzenia biznesu, czy nieracjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych. Dlatego na eksponowane miejsce na światowej agendzie wchodzi koncepcja zrównoważonego rozwoju (sustainable development), co potwierdziła rekordowa frekwencja na szczytcie w Paryżu (COP21).

Przez wiele lat biznes i polityka traktowała zrównoważony rozwój marginalnie. Firmy w większości podchodziły do społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) jak do kolejnego narzędzia marketingowego. Po raz pierwszy, po wielu latach od deklaracji ONZ z Rio z 1992 roku i Agendy 21, to się istotnie zmienia. USA i Chiny przyjęły ochronę klimatu jako jeden z priorytetów ich polityki energetycznej, na co wpływ miały oczywiście także względy bezpieczeństwa, ale z pewnością również w przypadku Chin pernametny smog nad Pekinem. Rośnie świadomość społeczna konieczności zmian, a zasada zrównoważonego rozwoju wchodzi do mainstreamu i została przyjęta przez wiele krajów jako wymóg prawny i podstawowy priorytet polityki gospodarczej, w tym skoordynowanych polityk sektorowych. Świadczą o tym chociażby takie inicjatywy jak Światowa Agenda 2030 na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, czy umieszczenie wśród 10 naważniejszów celów Globalnej Agendy Forum w Davos wielu kwestii związanych ze zrównoważonym rozwojem.

Ponieważ nowy model zrównoważonego rozwoju zwykle narusza staus quo i ogranicza zyski, jego wdrożenie jest trudne i odbywa się w tle potężnych konfliktów różnych grup interesu, w szczególności w branży finansowej i energetycznej. Wojna Davos z Peurto Alegre jest w istocie poważnym konfliktem wartości i wizji rozwoju, którego uosobieniem jest przykladowo ruch Autonomous, czy alterglobaliści. Jednak jak pokazują liczne badania, „business case“ dobrze zdefiniowanego zrównoważonego rozwoju jest silny, a zrozumienie poszczególnych stron barykady, że zmiany są potrzebne i nieuchronne, rośnie.

W sektorze bankowym w uproszczeniu konflikt Wall Street z Main Street sprowadza się do tego, czy głównym celem banku jest maksymalizacja wartości dla akcjonariuszy, poprzez szybki wzrost i dywidendę, czy jest to jednak instytucja oparta o niepisaną umowę społeczną, odpowiedzialna, posiadająca wielu interesariuszy, których należy uwzględniać w równym stopniu. Sektor finansowy może odgrywać olbrzymią rolę we wspieraniu odpowiedzialnego rozwoju. Powstaje „zielona bankowość“, szereg wiodacych światowych funduszy inwestycyjnych i banków wdraża do polityki inwestycyjnej i procedur kredytowych kryteria środowiskowe i odpowiedzialności społecznej.

Polski sektor bankowy należy do jednego z najnowocześniejszych i najbardziej konkurencyjnych w Europie. Lecz banki także nie wystrzegły się błędów, a nowe otoczenie działaności obejmujące m.in. cyfryzację, regulacje Bazylei III i IV, MIFID II, czy PSD II, wymuszają szybkie zmiany. Nie chodzi przy tym o obronę branży bankowej, lecz wsparcie debaty na temat pozytywnych zmian w sektorze, który sam się obroni wysoką użytecznością społeczną usług. Wydaje się ważne, aby te zmiany były wdrażane w jak najszerszym zakresie w ramach samoregulacji, budując silny i pozytywny wizerunek polskiej bankowości. Za kilka lat Bank 4.0 będzie najprawdopodobniej inną instytucją, dostępną w telefonie, interaktywną i integrującą szereg produktów, w tym związanych z administracją cyfrową, czy e-commerce. Wymaga to spójnej infrastruktury instytucjonalnej oraz dużych inwestycji, szczególnie w obszarze dygitalizacji, jakości usług oraz bezpieczeństwa.

Poniższe propozycje kierunków zmian polskiego sektora w perspektywie kolejnych lat to otwarty zestaw koncepcji łączących wyniki badań naukowych oraz analiz biznesowych, mających zapewnić odpowiedzialny i stabilny rozwój polskiej bankowości z korzyścią dla wszystkich grup interesariuszy, tworząc zrównoważoną agendę bankowości 2020+:

1. Inkluzywna bankowość – brak wykluczeń finansowych, e-administracja i edukacja

Według Banku Światowego 22% dorosłych Polaków - głównie kobiet, osób starszych i osób o niższych dochodach z terenów wiejskich nie posiada rachunku bankowego. Z kolei badania NBP wskazują, że wiedza ekonomiczna 2/3 Polaków kształtuje się na niskim poziomie, czemu towarzyszy brak zaufania do instytucji oraz sfery gospodarczej.

Przykładowe inicjatywy: integracja usług bankowych i e-administracji, w tym poprzez wykorzystanie autoryzacji w systemach bankowości elektronicznej w administracji i jako nośnik rozliczeń finansowych, w tym emerytur, rent, usług medycznych (np. sukces m-PESA w Kenii), obniżająca liczbę osób nieubankowionych, szarą strefę i skalę niefektywnego obiegu gotówki; powszechna oferta darmowego konta z podstawowym zakresem usług; ułatwienie powrotu do banku osobom i firmom po upadłości; procedury kredytowe dla osób na tzw. umowach śmieciowych; edukacja finansowa i technologiczna klientów.

2. Zrozumiałe i przejrzyste produkty bankowe

Według badań SMG/KRC podstawowym oczekiwaniem klientów banków są zrozumiałe produkty „bez gwiazdek”. Choć skala złych praktyk w Polsce jest niższa niż w wielu innych krajach, to sektor nie uniknął błędów takich jak polisolokaty, kredyty i opcje walutowe, które osłabiły jego wizerunek. Badania Deloitte wskazują, że 80% firm uważa, że oferuje najwyższą jakość obsługi, podczas gdy tylko 8% ich klientów to potwierdza, co pokazuje, jak słabo biznes rozumie swoich klientów.

Przykładowe inicjatywy: uproszczenie, we współpracy z KNF i UOKiK, oferty oraz dokumentacji prawnej produktów; przejrzysta informacja o wszystkich kosztach produktu, spójna z trendami regulacyjnymi (np. MIFID II, Rekomendacja U); oparcie dodatkowego wynagrodzenia banków na usługach dodanych; eliminacja konfliktów interesów pomiędzy bankiem jako dystrybutorem produktu, a dostawcą produktu; szersze udostępnianie klientom indywidulanym i firmom narzędzi do planowania finansowego w środowisku elektronicznym.

3. Dostępne usługi finansowe dla małych i średnich przedsiębiorstw

W krajach, które odniosły sukces gospodarczy takie jak Japonia, Niemcy, Chiny, Francja, czy Holandia małe i średnie firmy wytwarzają ponad 50% PKB oraz są w ostatniej dekadzie jedyną dźwignią wzrostu miejsc pracy, z 60% udziałem w zatrudnieniu ogółem. Przedsiębiorstwa te mają utrudniony dostęp do technologii, tymczasem badania wskazują, że firmy, które aktywnie inwestują, uzyskują średnio ponad 2-krotnie wyższy wzrost przychodów. Podobnie jest w Polsce pomimo, że poziom kredytów dla firm w relacji do PKB kształtuje się na lokalnym rynku na poziomie ponad dwukrotnie niższym (17,5%) niż średnio w UE (35,9%) mimo jego dość dobrej dostępności.

Przykładowe inicjatywy: spadek kosztu kredytów poprzez aktywne uczestnictwo banków w mechanizmach wsparcia dla sektora MSP, w tym preferencyjnych kredytach technologicznych i wspierających energooszczędność; rozwój usług trade finance oraz wsparcia na rynkach zagranicznych; rozwój rynku private equity i venture capital; rozwój doradztwa bankowego w zakresie fuzji i przejęć dla średniego biznesu.

4. Odpowiedzialne finansowanie dla efektywnych firm

Wydajność polskiej gospodarki stanowi 67% średniej UE z uwagi na niską efektywność wielu jej sektorów. Przekłada się to na dochody Polaków, które wynoszą 2/3 średniej europejskiej. Sprawny sektor finansowy powinien zapewniać alokację środków do najbardziej efektywnych przedsięwzięć, promując rozwój gospodarczy, wzrost dochodów i standardu życia.

Przykładowe inicjatywy: wdrożenie do procedur kredytowych i inwestycyjnych (obligacje) kryteriów odpowiedzialności społecznej i środowiskowej kredytobiorców; premiowanie niższą ceną kredytów na inwestycje proekologiczne, w tym rozwój rynku zielonych obligacji (green bonds); wdrożenie w bankach tzw. zintegrowanej sprawozdawczości oraz premiowanie zintegrowanych raportów wśród klientów korporacyjnych.

5. Cyfrowa bankowość z silną infrastrukturą cyberbezpieczeństwa

Nowe technologie w szybkim tempie zmieniają zwyczaje klientów, niszcząc stare i tworząc nowe modele biznesowe. Kwota globalnych inwestycji w innowacje finansowe (Fintech) przekracza 23 mld USD, kreując konkurencyjne dla banków rozwiązania w obszarze płatności (np. ApplePay, PayPal, AliPay), kredytowania (np. LendingClub), czy inwestycji (np. eToro, FundApps). Wspierają to regulacje, takie jak dyrektywa płatnicza PSD II, która da wkrótce dostęp do rachunków bankowych firmom spoza sektora bankowego. Cyfryzacja powoduje jednocześnie skokowy wzrost poważnych cyberataków, których liczba w ubiegłym roku uległa podwojeniu i przekroczyła na świecie 400 tyś. W Chinach na dużą skalę doszło do nieprawidłości na rynku pożyczek P2P. W najbliższych latach trwać będzie walka na śmierć i życie banków o utrzymanie relacji z klientem, w której bezpieczeństwo cyfrowe i reputacja mogą stać się istotnymi przewagami konkurencyjnymi.

Przykładowe inicjatywy: utrzymanie przez banki wysokiego tempa inwestycji i zmian technologicznych, w tym uproszczenie i kontrolowane otwieranie architektury technologicznej (API); rozwój przez poszczególne banki lub w ramach wspólnej platformy usług e-/m-commerce; wdrożenie regulacji lub standardów branżowych dla firm pożyczkowych typu P2P; rozwój kompetencji data mining, w tym w zakresie systemów scoringowych; utworzenie wspólnej platformy (instytucji) pomiędzy bankami i innymi dużymi polskimi fimami (np. energetycznymi) oraz służbami (np. ABW) do wykrywania i walki z cyberprzestępczością wzorem The National Cyber-Forensics & Training Alliance w USA.

6. Polski standard płatności

Blisko 99% transakcji płatniczych wykonywanych jest w Polsce, ale za pośrednictwem dużych globalnych organizacji płatniczych. Jednocześnie na świecie szybko rośnie liczba transakcji mobilnych z wykorzystaniem telefonu, który najprawdopodobniej za kilka lat zastąpi plastikowe karty. Systemy kartowe współpracując na wielu rynkach z firmami technologicznymi, angażują się w faktyczną dezintermediację banków w zakresie płatności (np. ApplePay), które z kolei są podstawą relacji i wiedzy o kliencie.

Przykładowe inicjatywy: rozwój BLIK jako wyłącznego polskiego standardu płatności mobilnych z udziałem wszystkich banków oraz wdrożenie karty polskiej w połączeniu e-administracją w ramach integracji spółki PSP i KIR w nowej strukturze właścicielskiej (w proporcji do udziałów rynkowych z rotacyjną radą nadzorczą) jako wspólnego przedsięwzięcia banków i NBP (kontrola regulacyjna) jako dostawcy głównej infrastruktury płatności, gdzie usługi dodane byłby dostarczane przez banki i byłyby przedmiotem konkurencji między nimi.

7. Zbilansowana i różnorodna bankowość hipoteczna

Polska posiada monokulturowy model rynku mieszkaniowego, zdominowany przez nieruchomości posiadane na własność, finansowane kredytem hipotecznym – w blisko połowie walutowym - na okres średnio 25 lat za pomocą kilkumiesięcznych depozytów bankowych. Udział prywatnego rynku mieszkań na wynajem w rynku mieszkań ogółem wynosi zaledwie 4,3% wobec 19,1% w UE. Rynek bankowych listów zastawnych znajduje się w martwym punkcie od kilkunastu lat, a jego przyszły rozwój może przekreślić skala przyjętego właśnie podatku bankowego.

Przykładowe inicjatywy: rozwój rynku polskich hipotecznych funduszy inwestycyjnych wzorem REIT, specjalizujących się w inwestycjach w nieruchomości na wynajem oraz listy zastawne i wypłacających regularny dochód inwestorom; zwolnienie banków hipotecznych z podatku bankowego; rozwój taniego mieszkalnictwa komunalnego; ostrożny rozwój modelu originate to distribute z kontrolą ryzyka hazardu moralnego i odwrotnej selekcji poprzez dystrybucję kredytów banków hipotecznych przez banki uniwersalne  spoza grup kapitałowych oraz utworzenie polskiego funduszu hipotecznego zarządzanego przez Polski Fundusz Rozwoju (przykład amerykańskiego Freddie Mac i Fannie Mae), który nabywałby kredyty hipoteczne od banków komercyjnych finansując się jako agenda rządowa po niskim koszcie.

8. Stabilna baza finansowania - eliminacja hazardu moralnego

Istotny problem współczesnej bankowości polega na tym, że klienci, wierząc w gwarancje depozytowe nie analizują sytuacji finansowej banków, co zachęca niektóre instytucje do podejmowania nadmiernego ryzyka (hazard moralny). Jego przykładem w Polsce jest nadmierna skala finansowania kredytów hipotecznych krótkimi depozytami, czy oferowanie na rachunkach oszczędnościowych (około 25% rachunków ogółem), które są ekwiwalentem gotówki, oprocentowania jak na 12-miesięcznej lokacie, co ekonomicznie nie ma uzasadnienia, a jest inną formą wojny depozytowej. Regulatorzy poprzez nowe wymogi płynnościowe starają się „wydłużyć“ źródła finansowania banków, a niektórzy wręcz postulują odejście od systemu rezerwy częściowej (m.in. Islandia).

Przykładowe inicjatywy: modyfikcja miar płynności celem nadania mniejszej wagi środkom na rachunkach oszczędnościowych celem ograniczenia ich skali; rozwój depozytów, w tym rynku certyfikatów depozytowych, powyżej 12-miesięcy celem spełnienia rosnących wymogów MREL (TLAC); rozwój rynku listów zastawnych; obniżenie kwoty gwarancji depozytowej.

9. Powszechne produkty zabezpieczenia emerytalnego (III Filar)

Starzejące się polskie społeczeństwo będzie w stanie sfinansować w przyszłości niewielkie emerytury (stopa zastąpienia 25 – 30%) i zapewne polski system czeka ewolucja w kierunku modelu kanadyjskiego, tj. minimalnej emerytury powszechnej oraz dodatkowych oszczędności prywatnych. Oszczędności Polaków kształtują się na niskim poziomie – większość nie oszczędza, a poniżej około 10% posiada własne oszczędności emerytalne - co przekłada się na niższe inwestycje (pułapka kraju średniego dochodu). Kapitał zgromadziny w II (7,9% PKB) i III Filarze (0,7% PKB) w Polsce to zaledwie 8,6% PKB, podczas gdy w UE jest to średnio 34%, a w USA 140%. Przy obecnych trendach demograficznych bez radykalnych działań celem podniesienia oszczędności emerytalnych, finansowanie I filara w systemie repartycyjnym będzie dużym obciążeniem, a w efekcie osoby starsze czekają niskie emerytury, a młode oraz przyszłe pokolenie wysokie podatki.

Przykładowe inicjatywy: wprowadzenie wzorem Wielkiej Brytanii powszechnego systemu pracowniczych programów emerytalnych na zasadzie opt-in, w tym z wdrożeniem łatwych zasad rozliczeń programu (powszechne PPE) z możliwością dodatkowych motywacji dla przedsiębiorstw (np. zmiana struktury składek), które tworzą PPE dla swoich pracowników; wprowadzenie większego limitu dla IKZE oraz uproszczenie wymogów formalno-prawnych dla PPE, IKE i IKZE; stała i aktywna polityka edukacyjna i promocyjna banków w zakresie produktów emerytalnych.

10. Ograniczenie ryzyk rynkowych

Polska bankowość nie rozwinęła zaawansowanej działalności inwestycyjnej, dlatego nie jest zasadne odchodzenie (tzw. ring-fancing) od łączenia bankowości detalicznej i korporacyjnej (model uniwersalny), postulowany na niektórych rynkach m.in. w raporcie Vickersa. Niemniej polski rynek bankowy narażony jest na podwyższone ryzyko stopy procentowej (kredyty hipoteczne oparte o zmienną stawkę WIBOR) oraz ryzyko walutowe poprzez kredyty mieszkaniowe w CHF. W przypadku zawirowań na rynkach finansowych skutkujacych osłabieniem Złotego i koniecznością skokowego podniesienia stóp procentowych, oba ryzyka mogą się niezbezpiecznie skumulować.

Przykładowe inicjatywy: powszechne oferowanie przez banki kredytów hipotecznych opartych o stałą stopę procentową; ograniczanie luki terminowej płynności, w tym ryzyka refinansowania ekspozycji walutowych (np. krótkie FX Swap); osiągniecie porozumienia dotyczącego ograniczenia ryzyka walutowych kredytów hipotecznych w oparciu o kompromis prawny i ekonomiczny; dalsza migracja transakcji OTC na rynki regulowane z centralną instytucją rozliczającą (CCP).

11. Obsługa finansowa samorządów

Polskie samorządy mają olbrzymie potrzeby inwestycyjne, posiadając jednocześnie ściśle limitowane możliwości finansowe. Możliwości inwestycyjne samorządów spadną jeszcze bardziej w miarę obniżania skali napływów środków z UE. Z perspektywy banków jest to trudny segment klientów z uwagi na relatywnie niską rentowność, czy obligatoryjność przetargów publicznych, utrudniających możliwość kompleksowej obsługi.

Wybrane inicjatywy: dalsze uproszczenie procedur oraz rozwój finansowania w ramach PPP; modyfikacje w prawie zamówień publicznych, umożliwiające wyższą elastyczność samorządów w zakresie centralizacji (integracji) zakupów usług finansowych; wsparcie samorządów w zakresie sekurytyzacji oraz integracji i wprowadzaniu spółek komunalnych na GPW w Warszawie.  

12. Ograniczanie shadow banking i dobre praktyki procesów windykacji

Działaność parabankowa koncentruje się w Polsce głównie w segmencie pożyczek konsumpcyjnych o wartości około 5 mld PLN. Problemem są koszty i praktyki udzielania tych pożyczek, które już najmłodsze osoby wpędzają w pułapkę zadłużenia. Jednocześnie zdolność dłużników indywidualnych i przedsiębiorstw do sprawnej restrukturyzacji lub upadłości, która nie przekreśla szans na „drugie życie“, jest kluczowa w gospodarce rynkowej rozwijającej w duchu „kreatywnej destrukcji“. Problemem nie są jednak obecne przepisy prawa, lecz istotne jest właściwe jego stosowanie i dobre praktyki, obowiązujące zarówno kredytodawców jak i dłużników.