Fundacje: pułapki prowadzenia działalności gospodarczej

Prowadzenie działalności gospodarczej przez fundację co do zasady nie przeczy jej istocie, bowiem mieści się w ramach prawnych zakreślonych w ustawie z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (dalej „ustawa"). Nie można jednak zapominać, iż fundacja może być ustanowiona dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczpospolitej Polskiej, a działalność zarobkowa może być przez nią prowadzona jedynie w rozmiarach służących ich realizacji. Aktywność ta jest niewątpliwie istotnym udogodnieniem z punktu widzenia pozyskania dodatkowych źródeł finansowania, choć wiąże się też z obowiązkami i praktycznymi trudnościami.

Rozmiar i cele

W świetle art. 5 ust. 5 powołanej ustawy, fundacja może prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji jej celów. Oznacza to, iż powinna ona pozostawać w ścisłym związku z prowadzoną działalnością fundacji, ale jednocześnie nie może stanowić wyłącznego jej zadania. Pozyskane w ten sposób fundusze mają jedynie uzupełniać środki przeznaczone na zamierzenia statutowe tej osoby prawnej, które mają charakter priorytetowy względem działalności zarobkowej (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 listopada 2000 roku, I CKN 886/98, a także Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z 29 kwietnia 2008 roku, I SA/Łd 225/08).

Co jednak istotne, ze wspomnianego wymogu nie wynika bezwzględny zakaz pokrywania się przedmiotu działalności gospodarczej oraz statutowej (celowej). Punkt ciężkości powinien być bowiem położony nie na dosłowne brzmienie postanowień statutu fundacji, ale na aspekt ich realizacji w praktyce. Przy czym działalność zarobkowa winna pełnić rolę pomocniczą w stosunku do działalności podstawowej. Rozmiar tej aktywności powinien być zatem oceniany następczo, w konkretnych realiach funkcjonowania fundacji i realizowanych przez nią celów. Jeżeli w wyniku takiej analizy okazałoby się, iż zostały zachwiane proporcje tych dwóch sfer, wówczas istnieje m.in. możliwość sądowej ingerencji nadzorczej w trybie art. 12 ust. 1 ustawy o fundacjach (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 maja 2002 roku, I CKN 162/00, a także wspomnianym wcześniej postanowieniu z 30 listopada 2000 roku, I CKN 886/98).

W tym miejscu należy jednak zauważyć, iż posłużenie się przez ustawodawcę w art. 5 ust. 5 ustawy pojęciem „rozmiaru" budzić może wątpliwości praktyczne związane z jego dokładnym określeniem, a następnie wymierną weryfikacją. Ponadto, rozdzielenie sfery działalności statutowej oraz gospodarczej w rzeczywistości nie zawsze jest zadaniem łatwym, zwłaszcza jeżeli są one prowadzone w tożsamym obszarze, wzajemnie się przenikają, a poszczególne czynności wykonywane są przez te same osoby, przy braku dokładnego dookreślenia zakresu odpowiedzialności. Wydatkowanie środków pozyskanych w ramach aktywności zarobkowej i ich stosowny podział, przy uwzględnieniu pomocniczego charakteru działalności gospodarczej, może również okazać się nie lada wyzwaniem.

Obowiązkowy zapis w statucie

Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą tylko wtedy, gdy wynika to z jej statutu. Postanowienia te powinny precyzyjnie określać m.in. jej rodzaj i zakres. Brak stosownych postanowień w tym względzie nie stanowi jednak nieusuwalnej przeszkody do wykonywania wskazanej działalności. Istnieje bowiem możliwość zmiany statutu i wprowadzenia niezbędnych zapisów. Dopełnieniem tych czynności jest rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym. Działalność jest wówczas określana według Polskiej Klasyfikacji Działalności.

Zauważyć przy tym należy, iż rozpoczęcie prowadzenia działalności zarobkowej przez fundację będzie wiązało się z umieszczeniem jej dodatkowo w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, obok wpisania jej do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz zakładów opieki zdrowotnej. Nadany jej wcześniej numer KRS pozostaje bez zmian.

Przykład:

Fundacja X rozważa rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej, jednakże jej statut nie przewiduje takiej możliwości.

Będzie ona mogła rozpocząć działalność gospodarczą, po wcześniejszym zmodyfikowaniu postanowień statutu w tym względzie oraz zarejestrowaniu tej zmiany w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wartość środków majątkowych Fundacji X przeznaczonych na wspomnianą działalność nie może być mniejsza niż tysiąc złotych.

W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, iż możliwość prowadzenia przez fundację działalności zarobkowej może być przewidziana przez fundatora od chwili jej ustanowienia. Wówczas w oświadczeniu o jej powołaniu nie jest konieczne określenie wartości środków majątkowych przeznaczonych na prowadzenie tej działalności (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z 9 kwietnia 2003 roku, I CKN 281/01).

Dodać w tym miejscu należy, iż fundacja może prowadzić działalność gospodarczą bez szczególnego wyodrębnienia wewnętrznego w jej strukturach albo poprzez wydzieloną w tym celu jednostkę (np. zakład), w tym posiadając udziały lub akcje w spółkach prawa handlowego (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 13 marca 2002 roku, III ZP 21/01).

Warto przy tym wspomnieć, że organem, który co do zasady kieruje działalnością fundacji i reprezentuje ją na zewnątrz jest zarząd (zob. art. 10 ustawy o fundacjach). W związku z podjęciem przez fundację działalności gospodarczej i wyodrębnieniem do tego celu stosownej jednostki organizacyjnej, kierowanie nią może być powierzone innemu podmiotowi, który co do zasady nadal będzie odpowiadał przed zarządem fundacji. Taka sytuacja może jednak powodować powstanie problemów faktycznych związanych z ewentualnym rozdziałem kompetencji tych podmiotów i zarządu, a także zakresem ich rzeczywistej odpowiedzialności.

Służebna rola wobec celów fundacji

Jak już wcześniej wskazano, działalność gospodarcza powinna pełnić rolę pomocniczą wobec działalności statutowej fundacji. Uzyskanie przez tą osobę prawną statusu przedsiębiorcy nie powinno być bowiem celem samym w sobie, ale pewną dodatkową możliwością wobec istoty działalności fundacji. Zachowanie właściwych proporcji w tym względzie może okazać się niełatwe. Przypomnieć należy, iż działalność gospodarcza ma z jednej strony pozostawać w ścisłym związku z działalnością statutową fundacji, z drugiej jednak – nie może stanowić wyłącznego jej zadania (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z 12 lutego 2002 roku, I CKN 1568/99).

Ustawa o fundacjach nie zawiera szczegółowych unormowań dotyczących prowadzenia przez ten podmiot działalności gospodarczej, oprócz dopuszczenia takiej możliwości oraz wskazania minimalnych środków przeznaczonych na te zadania w wysokości jednego tysiąca złotych (zob. art. 5 ust. 5 tej ustawy). Wraz z nabyciem statusu przedsiębiorcy, fundacja zostanie jednak objęta regulacjami właściwymi dla takiego podmiotu, w szczególności określonymi w ustawie z 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, ustawie z 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz w stosownych przepisach podatkowych.

W praktyce zostaną na fundację nałożone m. in. dodatkowe obowiązki w zakresie sporządzania i zatwierdzania sprawozdań finansowych oraz prowadzenia poszerzonej księgowości. Dojdzie również prawdopodobnie do powiększenia jej ciężarów podatkowych, w szczególności w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych, czy też podatku od towarów i usług, jeżeli będzie jego płatnikiem. Warto jednak zaznaczyć, iż w pewnych sytuacjach (po spełnieniu określonych wymogów) fundacja będzie mogła skorzystać z określonych preferencji podatkowych (zob. m.in. art. 17 ust. 1 pkt 4 i 6c ustawy z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych).

Organizacja pożytku publicznego

Nie każda fundacja jest organizacją pożytku publicznego. Może jednak uzyskać ten status po spełnieniu wymogów określonych w ustawie z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W takim przypadku fundacja również będzie mogła prowadzić działalność gospodarczą, ale jedynie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku publicznego (ich zakresy nie mogą się wówczas pokrywać). Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w świetle art. 6 wskazanej ustawy, działalność pożytku publicznego nie jest (z zastrzeżeniem art. 9 ust. 1 tej ustawy) co do zasady działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej i może być prowadzona jako działalność nieodpłatna lub jako działalność odpłatna.

Fundacja będąca organizacją pożytku publicznego może w szerszym zakresie korzystać z preferencji podatkowych, a nadto pozyskiwać dodatkowe środki z przekazywanych jej przez osoby fizyczne kwot, stanowiących 1 proc. podatku dochodowego stosownie do art. 27 ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

podstawa prawna: Ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 40)

podstawa prawna: Ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 1817)

podstawa prawna: Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 1829 ze zm.)

Zadania fundacji

Cel fundacji jest jej elementem konstytutywnym, określonym już w akcie fundacyjnym, przy czym może być jeden lub kilka dla danego podmiotu.

Przykładowe cele fundacji wskazane w art. 1 ustawy o fundacjach (katalog otwarty):

- ochrona zdrowia,

- rozwój gospodarki i nauki,

- oświata i wychowanie,

- kultura i sztuka,

- opieka i pomoc społeczna,

- ochrona środowiska,