Niepełnosprawni urzędnicy a służba cywilna

W ustawie o służbie cywilnej (dalej: u.s.c.) zawarto rozwiązania mające zwiększyć zatrudnienie niepełnosprawnych. Przy zachowaniu otwartego i konkurencyjnego naboru ustalono wymagania, których spełnienie umożliwia niepełnosprawnemu uzyskanie pierwszeństwa w zatrudnieniu. Taka osoba korzysta ponadto z uprawnień przewidzianych w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (dalej: u.z.n.). Dotyczą one m.in. czasu pracy i dodatkowego urlopu wypoczynkowego.

Ważny wskaźnik zatrudnienia

Zakres obowiązków związanych z naborem zależy od tego, czy w miesiącu poprzedzającym datę upublicznienia ogłoszenia o naborze wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w danym urzędzie, w rozumieniu przepisów u.z.n., wynosi co najmniej 6 proc. Przez taki wskaźnik należy rozumieć przeciętny miesięczny udział procentowy osób niepełnosprawnych w zatrudnieniu ogółem, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy.

Należy podać tę informację w ogłoszeniu o naborze. Jeżeli wskaźnik jest niższy niż 6 proc., niepełnosprawnym będzie przysługiwać pierwszeństwo w zatrudnieniu. W ogłoszeniu o naborze wskazuje się także m.in.:

- określenie stanowiska pracy oraz wymagania związane z tym stanowiskiem zgodnie z jego opisem, ze wskazaniem, które z nich są niezbędne, a które dodatkowe,

- zakres wykonywanych zadań, a także

- informację o warunkach pracy na danym stanowisku (wskazującą warunki dotyczące charakteru pracy i sposobu wykonywania zadań oraz miejsce i otoczenie organizacyjno-techniczne stanowiska pracy).

Dane te powinny umożliwiać kandydatom, w tym osobom niepełnosprawnym, ocenę, czy chcą się ubiegać o dane stanowisko.

Przykład:

W ogłoszeniu dla kandydatów na stanowisko głównego specjalisty w Departamencie Kontroli i Nadzoru Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, opisując miejsce i otoczenie organizacyjno-techniczne stanowiska pracy, wskazano m.in., że siedziba kancelarii jest budynkiem wielokondygnacyjnym, wyposażonym w windy. Wejście główne posiada podjazdy dla niepełnosprawnych. Szerokość głównych drzwi wejściowych do gmachu i drzwi wewnętrznych oraz ciągów komunikacyjnych jest dostosowana do potrzeb niepełnosprawnych. W budynku zainstalowane są również trzy transportery przyschodowe. Windy wyposażone są w przyciski sterujące windą umożliwiające odczyt w piśmie Braille'a lub urządzenia informujące o pozycji windy, sygnalizację dźwiękową. Niepełnosprawni mogą swobodnie korzystać z wielu toalet ze względu na ich odpowiednią przestrzeń. Dodatkowo w budynku kancelarii funkcjonują dwie oznaczone toalety przystosowane dla osób niepełnosprawnych. Na wewnętrznym dziedzińcu znajduje się odpowiednio oznakowane miejsce parkingowe dla niepełnosprawnego pracownika.

Niepełnosprawny kandydat, który zamierza skorzystać z uprawnienia do pierwszeństwa w zatrudnieniu, wraz z innymi składanymi dokumentami powinien przedstawić kopię dokumentu potwierdzającego jego niepełnosprawność. Jeżeli nie złoży takiego dokumentu, może oczywiście uczestniczyć w naborze, ale bez skorzystania z pierwszeństwa w zatrudnieniu.

Zgodnie z przepisami u.z.n. dokumentem potwierdzającym niepełnosprawność jest m.in.:

- orzeczenie powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności ustalające znaczny, umiarkowany lub lekki stopień niepełnosprawności,

- orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o całkowitej niezdolności do pracy i/lub niezdolności do samodzielnej egzystencji bądź o częściowej niezdolności do pracy i konieczności przekwalifikowania,

- wydane przed 1 stycznia 1998 r. orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów bądź o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, jeżeli nie utraciło ważności.

Warto zwrócić uwagę, że w myśl art. 23a u.z.n. pracodawca ma obowiązek zapewnić niezbędne racjonalne usprawnienia nie tylko dla niepełnosprawnego pozostającego już z nim w stosunku pracy, ale także w procesie rekrutacji. Takie usprawnienia polegają na przeprowadzeniu koniecznych w konkretnej sytuacji zmian lub dostosowań do szczególnych, zgłoszonych pracodawcy potrzeb wynikających z niepełnosprawności danego kandydata, o ile ich przeprowadzenie nie skutkowałoby nałożeniem na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich obciążeń. Obciążenia te nie są nieproporcjonalne, jeżeli są w wystarczającym stopniu rekompensowane ze środków publicznych. Niedokonanie wymaganych usprawnień uważa się za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu.

Wybór kandydata

W toku naboru komisja wyłania nie więcej niż pięciu najlepszych kandydatów, których przedstawia dyrektorowi generalnemu urzędu w celu zatrudnienia jednego z nich. W sytuacji gdy wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych w urzędzie jest niższy niż 6 proc., pierwszeństwo w zatrudnieniu ma niepełnosprawny znajdujący się w gronie tych osób. Pierwszeństwo w zatrudnieniu przysługuje niepełnosprawnemu także przy ubieganiu się o wyższe stanowisko w służbie cywilnej, z tym że wówczas zespół przeprowadzający nabór wyłania nie więcej niż dwóch najlepszych kandydatów. Na poszczególnych etapach naboru niepełnosprawni są traktowani na równi z pozostałymi osobami ubiegającymi się o dane stanowisko. Muszą spełniać niezbędne wymagania podane w ogłoszeniu, a spełnianie dodatkowych wymagań zwiększa ich szanse na zatrudnienie. Z pierwszeństwa w zatrudnieniu korzystają dopiero wtedy, gdy znajdą się w gronie najlepszych kandydatów.

Decyzję w sprawie zatrudnienia podejmuje dyrektor generalny urzędu. W sytuacji, gdy wśród grona najlepszych kandydatów jest tylko jeden niepełnosprawny, dla skorzystania przez niego z pierwszeństwa nie mają znaczenia wyniki pozostałych kandydatów. Gdyby jednak wśród najlepszych kandydatów były np. dwie osoby niepełnosprawne, znaczenie miałoby już to, która z nich lepiej spełnia wymogi przewidziane dla danego stanowiska.

Czas pracy

Zgodnie z art. 97 u.s.c. czas pracy członków korpusu służby cywilnej nie może zasadniczo przekraczać ośmiu godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż osiem tygodni. W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy i jej organizacją w służbie cywilnej mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy nawet do 12 godzin na dobę. W rozkładach tych czas pracy nie może przekraczać średnio 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 12 tygodni. Jeżeli wymagają tego potrzeby urzędu, członek korpusu musi także na polecenie przełożonego wykonywać pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w nocy.

W przepisach u.z.n. zastrzeżono natomiast, że czas pracy osoby zaliczonej do lekkiego stopnia niepełnosprawności nie może być dłuższy niż osiem godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo, a w przypadku osoby zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności jest jeszcze krótszy i nie może przekraczać siedmiu godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Stosowanie takich norm czasu pracy nie może powodować obniżenia wynagrodzenia. Niepełnosprawny podwładny (bez względu na stopień niepełnosprawności) nie może być także zatrudniony w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Jedynym warunkiem stosowania tych ograniczeń jest zaliczenie danej osoby do stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych (art. 20c u.z.n.).

Ograniczenia te nie mają zastosowania do niepełnosprawnego podwładnego, jeżeli – na jego wniosek – lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi na to zgodę (koszty takich badań ponosi pracodawca). Uchylenie zakazu godzin nadliczbowych nie oznacza automatycznie dopuszczalności pracy w nocy. Lekarz może stwierdzić np., że dany niepełnosprawny może pracować w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej bądź że może co prawda pracować w godzinach nadliczbowych, ale nie w porze nocnej. Nawet w przypadku uzyskania zgody lekarza na pracę w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej nie wolno dopuścić, aby taką pracę wykonywały kobiety w ciąży, gdyż w ich przypadku jest to bezwzględnie zakazane.

W myśl art. 17 u.z.n. niepełnosprawny podwładny (bez względu na stopień niepełnosprawności) ma także prawo do 15-minutowej przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek, którą należy wliczać mu do czasu pracy.

Dodatkowy urlop

W art. 105 u.s.c. przewidziano, że osobie zatrudnionej w służbie cywilnej na podstawie mianowania (ale już nie na podstawie umowy o pracę) przysługuje corocznie dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze wynoszącym po pięciu latach zatrudnienia w służbie cywilnej jeden dzień. Urlop ten wzrasta z każdym rokiem pracy o jeden dzień, aż do osiągnięcia 12 dni. Do okresu zatrudnienia uprawniającego do tego dodatkowego urlopu wlicza się okres zatrudnienia w administracji publicznej.

Prawo do dodatkowego urlopu dla niepełnosprawnego zaliczonego do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (w przypadku lekkiego stopnia niepełnosprawności nie przysługuje takie uprawnienie) wynika z art. 19 u.z.n. Zgodnie z jego treścią

taki dodatkowy urlop dla niepełnosprawnego należy się w wymiarze dziesięciu dni roboczych w roku kalendarzowym, a prawo do pierwszego takiego urlopu podwładny nabywa po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia go do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności.

W u.z.n. zawarto regulacje kolizyjne, zgodnie z którymi w sytuacji, gdy danemu niepełnosprawnemu należy się również dodatkowy urlop na podstawie odrębnych przepisów (np. wynikający z u.s.c.), dodatkowy urlop z tytułu niepełnosprawności przysługuje tylko wtedy, gdy dodatkowy urlop wynikający z odrębnych przepisów jest krótszy niż dziesięć dni roboczych. W takiej sytuacji zamiast dodatkowego urlopu wynikającego z odrębnych przepisów przysługuje tylko dodatkowy urlop z tytułu niepełnosprawności.

Przykład:

Osoba zatrudniona w służbie cywilnej na podstawie mianowania uzyskała prawo do jednego dnia dodatkowego urlopu z tytułu pięciu lat pracy w administracji publicznej. Od roku jest ponadto zaliczona do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, w związku z czym przysługuje jej dziesięciodniowy urlop z tytułu niepełnosprawności. W tej sytuacji, z uwagi na to, że urlop na podstawie u.s.c. jest krótszy niż dziesięć dni, zamiast tego urlopu należy jej się tylko dziesięciodniowy urlop z tytułu niepełnosprawności. Wskazane wyżej dodatkowe urlopy nie podlegają sumowaniu.

Prawo do zwolnień

Osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma także prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia:

- w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia, nie częściej niż raz w roku, w turnusie rehabilitacyjnym, na podstawie skierowania lekarza, który sprawuje nad nią opiekę, oraz

- w celu wykonania specjalistycznych badań, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli te czynności nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.

Wynagrodzenie za czas tych zwolnień oblicza się jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy. Łączny wymiar dodatkowego urlopu z tytułu niepełnosprawności i zwolnienia na udział w turnusie rehabilitacyjnym nie może przekroczyć 21 dni roboczych w roku kalendarzowym. Nie określono natomiast maksymalnego czasu zwolnień na wskazane wyżej badania i zabiegi.

podstawa prawna:: art. 9, art. 28, art. 29a-30, art. 55, art. 57, art. 97, art. 105 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (tekst jedn. DzU z 2014 r. poz. 1111 ze zm.)