Trudno o dobrobyt przez pracę. Nowe ścieżki awansu społecznego w cyfrowym świecie

W ciągu zaledwie kilku dekad istniejący system awansu społecznego przeszedł trzęsienie ziemi. Wiodąca przez pracę droga do dobrobytu przestała być przewidywalna. Gwarantem zamożności nie jest już wyższe wykształcenie, a zawody, które wydawały się dla ostatnich co najmniej dwóch pokoleń wyborami gwarantującymi wysoki poziom życia – jak choćby ekonomista czy prawnik – przestały nimi być. Rynek pracy stał się nieprzewidywalny, zatrudnienie krótkoterminowe, umowy coraz częściej pozbawione elementów bezpieczeństwa, takich jak ubezpieczenie zdrowotne czy emerytalne. Dla młodych osób, podejmujących po szkołach średnich decyzje dotyczące ścieżki kariery, przyszłość zawodowa jest większym znakiem zapytania niż kiedykolwiek. Praca jako źródło przyszłego dobrobytu jest loterią.

Nowoczesność stała się płynna – ogłosił ponad dekadę temu socjolog Zygmunt Bauman. Wszyscy żyjemy w czasach niepewności egzystencjalnej. Współczesny model rynku pracy tylko tę niepewność potęguje.

– Przyjęty w latach 40. XX w. model sprowadzał się do tego, że kapitał płacił za pracę i gwarantował pewną ścieżkę rozwoju, aż po grób. Obecnie ten kontrakt przestał istnieć. Kapitał nie chce dawać gwarancji: „płacę ci za pracę, którą wykonujesz, może nawet płacę proporcjonalnie więcej niż kiedyś, ale gdy nie będziesz mi już potrzebny, nie chcę mieć z tobą już nic wspólnego" – mówi „Plusowi Minusowi" prof. Paul H. Dembinski, dyrektor Obserwatorium Finansowego w Genewie. A przecież awans społeczny od dawna utożsamiany był z awansem zawodowym.

– Dzisiaj mamy do czynienia nie tylko ze ścieżkami awansu, ale ze studniami, w które można spaść. Kilkadziesiąt lat temu tego nie było – jeśli ktoś miał za sobą awans społeczny, to już nie mógł spaść. Dobrobyt przechodził nawet na dzieci. Jeśli ktoś zostawał np. prawnikiem, to jego dzieci często kontynuowały ten zawód. Dzisiaj zawód zmienia się często w życiu. To całkowicie zmienia kształt struktur społecznych – dodaje Dembinski.

Kurcząca się premia

Przepustką do świata dobrobytu od dekad było wykształcenie. Ale ten atut zdaje się wyczerpywać. W 1990 r. w Stanach Zjednoczonych 23,2 proc. osób w wieku 25–29 lat mogło się pochwalić co najmniej dyplomem college'u (odpowiednikiem polskiego licencjata). W 2015 r. wskaźnik ten wynosił już 35,6 proc. – wyliczył Brookings Institute.

Nie przekłada się to jednak na wynagrodzenia. Jak wynika z wyliczeń organizacji Young Invincibles, tzw. pokolenie milenialsów zarabia w USA średnio o 20 proc. realnie mniej niż ich rówieśnicy 25 lat wcześniej, a wartość ich majątków jest realnie aż o 56 proc. niższa. Ekonomiści z Uniwersytetu Stanforda wyliczyli, że osoby urodzone w latach 80. lub później mają zaledwie 50 proc. szans na to, by zarobić w swoim życiu więcej niż ich rodzice. I to mimo że są zwykle lepiej wykształceni.

Również w Polsce przybywa osób z wyższym wykształceniem. W 2015 r. 21 proc. Polaków mogło się pochwalić dyplomem wyższej uczelni. W Badaniu Ludności Bilans Kapitału Ludzkiego z 2013 r. aż 32 proc. respondentów w wieku 25–34 lata deklarowało wykształcenie wyższe. To ok. cztery razy więcej niż na początku lat 90.

Ryzyka związane z życiem znowu, jak w XIX w., wracają do jednostek. Przekłada się to na niepewność, a ta na demografię. Bo jak w takich warunkach mamy planować rodzinę?

Rzeczpospolita

– W Polsce, podobnie jak w innych krajach regionu, zmieniły się wzorce kształcenia. Kiedyś na poziomie wyższym uczyło się 7, a potem 14 proc. danego rocznika, a obecnie kształci się ponad 50 proc. To bardzo zmienia strukturę absolwentów uczelni. Pozbawia wykształcenie aspektu elitarności, czyniąc je jednocześnie bardziej demokratycznym, ale też bardziej spauperyzowanym – podkreśla dr hab. Joanna Tyrowicz z ośrodka badawczego GRAPE. – Grupa osób z wyższym wykształceniem stała się dużo liczniejsza, ale jednocześnie przybyło dużo prac biurowych, do których wykonywania wyższe wykształcenie potrzebne jest bardziej pro forma niż faktycznie – dodaje.

Nawet jeśli wyższe wykształcenie spowszedniało, stając się mniej pewną ścieżką na drodze do dobrobytu, to wciąż ułatwia znalezienie pracy. Zaledwie 2,8 proc. Polaków w wieku 25-64 lat mogących pochwalić się wyższym wykształceniem jest bezrobotnych. Nie przynosi ono jednak już takich profitów jak wcześniej. – Premie za dyplom uczelni w relacji do wykształcenia średniego na początku lat 90. przekraczały 35 proc. Około 2000 r. zaczęły spadać. W tej chwili wynoszą ok. 22–24 proc. – mówi Tyrowicz.

I podkreśla, że spadająca premia za wyższe wykształcenie ma także związek z procesem, który do Polski dotarł na początku XXI w., czyli ze zmianą w tzw. zadaniowej strukturze stanowisk pracy. – O ile wcześniej miejsca pracy dla osób z wyższym wykształceniem stanowiły głównie stanowiska nierutynowe, trudne do skodyfikowania, to w miarę tworzenia w Polsce nowych miejsc pracy w usługach, w tym także w usługach B2B, coraz liczniejsza stała się grupa stanowisk o większym udziale czynności tzw. kodyfikowalnych, np. doglądanie korporacyjnych polityk dotyczących wynagrodzeń, cykliczne rozliczanie działań czy raportowanie. Na te miejsca zatrudnia się osoby z wyższym wykształceniem, bo potrzebna jest znajomość języków i zdolność opanowania procedur korporacyjnych. Jednak część z tych stanowisk nie generuje wysokiej wartości dodanej, co ciągnie średnie zarobki osób z wyższym wykształceniem w dół – dodaje ekonomistka.

Wartość coraz mniej dodana

To właśnie migracja wartości dodanej wydaje się jednym z powodów zmian na rynku pracy, których byliśmy świadkami w ostatnich dekadach. W uproszczeniu wyższe wynagrodzenie jest rodzajem premii za umiejętności pozwalające utrzymać wysokie marże sprzedaży określonych produktów i usług. Adwokat zarabia więcej niż kierowca, bo za usługę, którą świadczy trzeba więcej zapłacić. Zwykle wiąże się to z większą wiedzę, a więc wykształceniem. Tak rozumiana wartość dodana zmienia się z biegiem czasu. – Zmienia się rozkład prac z nią związanych. Tam, gdzie one kiedyś były, już ich nie ma. To nie znaczy, że znikają, ale pojawiają się w innych miejscach gospodarki – podkreśla Paul H. Dembinski.

Z jednej strony niektóre usługi i produkty stały się tańsze, wpływając na spadek wartości pracy ludzi, parających się danymi zawodami. Z drugiej niektóre kwalifikacje stały się bardziej dostępne. Choćby dlatego, że w poszukiwaniu lepszej przyszłości ludzie kształcili się w kierunkach uchodzących za perspektywiczne, doprowadzając z biegiem czasu do nadmiaru specjalistów w niektórych zawodach. Najbardziej widać to na przykładzie ekonomistów, których nadpodaż mamy w Polsce praktycznie w każdym województwie. Do tego doszedł rozwój technologii, a wraz z nim zastępowanie pracy ludzkiej przez maszyny, algorytmy, lub wręcz pozbawienie ekonomicznego sensu istnienia niektórych branż.

Automatyzacja poważnie dotknęła np. branżę finansową. Analitycy Citi GPS prognozują, że w sumie w latach 2015–2025 zatrudnienie w bankach skurczy się o 30 proc. Oznaczałoby to, że tylko w USA i Europie pracę w ciągu dekady straci 1,8 mln osób. W porównaniu z okresem sprzed kryzysu finansowego z 2007 r. liczba pracowników sektora bankowego w 2025 r. może być mniejsza nawet o połowę. A przecież takie zawody jak bankowiec, makler, specjalista od ubezpieczeń od dawna uchodziły za gwarantujące dobre pieniądze i stabilne zatrudnienie. Na dodatek zdobycie kwalifikacji niezbędnych do ich wykonywania wymagało wysiłku – choćby długoletnich studiów i certyfikatów.

– Branża bankowa w ostatnich latach masowo zwalnia pracowników. Usługi finansowe przenoszą się do internetu. Nie potrzeba już tylu ludzi do pracy w oddziałach – podkreśla socjolog dr Dominik Batorski.

Zjawisko to potęguje tzw. prosumeryzacja, czyli przejmowanie przez klientów działań wykonywanych dotychczas przez pracowników. Bankowość mobilna sprawiła, że dzisiaj klienci sami wykonują przelewy i inwestują, nie wychodząc z domów. Możliwość porównywania parametrów inwestycji przez internet sprawiła, że rzadziej decydują się też na usługi pośredników, co mocno odbiło się na kondycji i zatrudnieniu w sektorze doradztwa finansowego.

Ale automatyzacja dotyka nie tylko ich. – W Stanach Zjednoczonych część pracy prawników jest zastępowana przez technologie. Nowe narzędzia wyszukiwania semantycznego pozwalają zaoszczędzić na pracy, którą kiedyś wykonywali ludzie – mówi Batorski.

Niedawno grupa badaczy z uniwersytetów w Londynie, Sheffield i Pensylwanii stworzyła algorytm, który zastępuje sędziego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W trakcie testów program podejmował decyzje w sprawach, którymi Trybunał już się zajął. Jego wyroki były w 79 proc. zgodne z tymi, które zapadły.

Od ponad dekady na światowych rynkach kapitałowych rządzą z kolei platformy high frequency trading (HFT), w których to komputery decydują o inwestycjach, gdzie zakup i sprzedaż aktywów odbywa się w szybkim tempie, w oparciu o błyskawiczną analizę danych, której nie mógłby przeprowadzić człowiek. Zysk z pojedynczych transakcji jest często minimalny, ale ich skala i liczba zawieranych umów w ciągu jednego dnia tak duża, że zysk końcowy jest wyższy, niż mógłby osiągnąć makler działający w tradycyjny sposób. W szczytowym momencie, w 2009 r., za ponad 70 proc. transakcji zawieranych na amerykańskich giełdach odpowiadały algorytmy HFT. Szacuje się, że obecnie stanowią one ok. połowy wszystkich transakcji.

Możliwość zastąpienia ekonomistów czy prawników uczącymi się programami znacząco obniża wartość dodaną, zmniejszając też premię za ich kwalifikacje, co w efekcie utrudnia awans społeczny.

Jak bardzo technologie zmieniły wartość ich pracy, wiedzą też twórcy. W epoce cyfrowej możliwość swobodnego kopiowania i – co najważniejsze – dystrybucji książek, muzyki, filmów odebrała zyski grupie uchodzącej za trzon klasy średniej. Zostanie twórcą, nawet mimo posiadania talentu i włożonej pracy, nie gwarantuje już takiego dobrobytu jak nawet 20 lat temu. W muzyce przejawem tego jest odwrót od sprzedaży płyt jako głównego źródła zarobków twórców i powrót do tras koncertowych. Ostatnim albumem, który sprzedał się w ponad 40 mln egzemplarzy, był soundtrack z filmu „Bodyguard" z 1992 r. Z 30 najlepiej sprzedających się płyt w historii tylko jedna – „21" Adele – wyszła po roku 2000.

Epoka niepewności

Do tych wszystkich zjawisk dochodzi niestabilność rynku pracy. Świat przyspieszył na tyle, że coraz trudniej wytrwać w jednym zawodzie całe życie, o jednym miejscu pracy nawet nie wspominając. – Pewność zatrudnienia jest coraz mniejsza. Ludzie coraz częściej muszą je zmieniać. Są zawody, gdzie popyt na pracę bardzo maleje, a jednocześnie cały czas pojawiają się nowe zawody. Dynamika na rynku pracy jest dużo większa – podkreśla dr Dominik Batorski.

Z amerykańskich danych wynika, że w ciągu całej kariery zawodowej statystyczny obywatel USA zmienia pracę ok. 12-krotnie. Przed 32. rokiem życia robi to aż czterokrotnie. W Polsce dokładną liczbę takich zmian trudno ustalić. Samo pojęcie pracy staje się trudno definiowalne. Między innymi dlatego, że coraz rzadziej jest to zatrudnienie etatowe, a coraz częściej zadaniowe – w formie umów o dzieło, zleceń czy samozatrudnienia. Trudno wówczas określić, co jest zmianą pracy, a co po prostu wykonywaniem różnych zleceń.

Nie bez przyczyny niektórzy ekonomiści i socjologowie twierdzą, że współczesne czasy wykształciły zupełnie nową grupę społeczną – prekariat. Ludzi bez stabilnych warunków zatrudnienia, pracujących często poniżej swoich kwalifikacji, których zatrudnianie i zwalnianie niesie ze sobą minimalne koszty po stronie pracodawcy.

– Prekariat to efekt załamania się dotychczasowej ścieżki pracy najemnej. To nie znaczy, że spadają dochody, nie ma już jednak dawnego bezpieczeństwa zatrudnienia i ludzie mają problem z układaniem życia. Po stronie posiadacza kapitału wszystko sprowadza się do obniżania ryzyka – mówi Paul H. Dembinski.

Swoje dołożyła też globalizacja. Rozwój technologii komunikacyjnych ułatwił świadczenie wielu usług na odległość, praktycznie z dowolnego miejsca na świecie. Wystarczy znaleźć tylko miejsce, gdzie można to zrobić najtaniej. – W tym pędzie homogenizacyjnym lokalne struktury społeczne padają – mówi Dembinski.

Bożek kosztu

Nasza cywilizacja wpadła w dyktat niskiego kosztu. Koncerny od dekad wypychają produkcję tam, gdzie mogą mniej zapłacić za pracę. Co gorsza, ten proces zaczął obejmować coraz więcej zawodów kojarzonych dotychczas z wyższą wartością dodaną, a więc też z ludźmi aspirującymi do klasy średniej. Tzw. centra obsługi biznesowej (z ang. BPO), świadczące usługi wykonywane dotychczas przez dobrze wykształconych młodych ludzi z krajów rozwiniętych, od lat przenoszone są do krajów rozwijających się. Beneficjentami migracji tego typu miejsc pracy jest m.in. Polska, ale motyw ich przeniesienia nad Wisłę, czyli obniżanie kosztów, sprawia, że te miejsca pracy nie tworzą u nas klasy średniej, tylko powiększają grupę osób z wyższym wykształceniem wykonujących pracę za stosunkowo niewysokie wynagrodzenie. Nie wspominając o tym, że ścieżki awansu, w tym finansowego, w tej branży są znikome.

Zaletą BPO pozostaje lokalne obniżanie stopy bezrobocia wśród młodych, ale w skali globalnej zubażają one zasób miejsc pracy z premią finansową pozwalającą na awans społeczny.

Dyktat kosztu widać też w samej strukturze zatrudnienia. Ucieczka firm od umów etatowych to efekt kalkulacji czysto kosztowej. Urlopy, choroby – to wszystko koszty, za którymi nie idą dla firmy przychody, traktowane są więc jak puste przebiegi. Emerytura staje się sprawą indywidualną, firma płaci tylko za wykonaną pracę. Powiększenie rodziny i urlopy macierzyńskie stają się wyłącznie problemami osób podejmujących takie decyzje życiowe, a nie przedsiębiorstw. Zarządzający firmami, ich właściciele, czyli posiadacze kapitału, coraz częściej nie widzą potrzeby ani powodu, by odpowiadać za przyszłość osób odbywających w ich formach krótkoterminowe przygody zawodowe. Tym bardziej gdy w krajach rozwiniętych w jednym miejscu pracy spędza się ok. czterech–pięciu lat.

Szukając państwa

Ryzyka związane z życiem znowu, jak w XIX w., wracają do jednostek. Przekłada się to na niepewność, a ta na demografię. Bo jak w takich warunkach, gdy nie wiemy, czy nasz zawód za 30 lat będzie istniał, czy będziemy mieli jakieś świadczenia emerytalne, mamy planować rodzinę, o jakiejkolwiek drodze do dobrobytu już nie mówiąc...

– Ta zmienność na rynku pracy i brak poczucia bezpieczeństwa sprawiają, że pojawia się żądanie, by państwo zwiększyło to bezpieczeństwo. Gospodarka rynkowa nie jest w stanie zagwarantować ciągłości zawodowej, a więc ktoś musi wziąć na siebie tę gwarancję. Jeśli ciężar niepewności egzystencjalnej schodzi na każdego z nas, to społeczeństwa staje się rozchwiane – podkreśla Paul H. Dembiński.

Stąd też pojawiają się na pozór absurdalne pomysły dochodu gwarantowanego, testowane obecnie choćby w Finlandii. Chodzi o stałą pensję wypłacaną przez państwo każdemu obywatelowi, bez względu na to, czy pracuje czy nie.