Adolf Eichmann: Iluzjonista Adolfa Hitlera

Zimą 1941/1942 roku znaczenie pojęcia „ostateczne rozwiązanie" przesunęło się już na dobre w kierunku „unicestwienia". Ponieważ Adolf Eichmann twierdził, że to on „ukuł" termin „ostateczne rozwiązanie", a nawet się chełpił, że rozkaz Göringa pozwala mu teraz „gładko ignorować wszelkie zastrzeżenia i wpływy innych ministerstw i urzędów", również tę zmianę kojarzono z jego nazwiskiem. Eichmann od samego początku jeździł na wschód, aby się przyjrzeć metodom eksterminacji, a jego obecność była oczywiście zauważana. Późniejsze opowieści o samotnych podróżach służbowych kancelisty w tajnej misji niewiele mają wspólnego z prawdą. W chwili nieuwagi sam robi z nich karykaturę. Opowiada w Argentynie, że zawsze się bał, iż w obliczu grozy nie potrafi się dostatecznie opanować, „bo przecież był za nami sznurek niższych szarż, gdzie taka rzecz byłaby zinterpretowana jako nie na miejscu i rozeszłaby się natychmiast lotem błyskawicy". Może szeregowi wykonawcy rozkazów mogli mieć chwile słabości, ale słaniający się obersturmbannführer Eichmann? – „coś takiego nie miało prawa się zdarzyć!". Bycie symbolem zobowiązuje.

Lecz nie tylko właśni ludzie bacznie się przyglądali. Wprawdzie światowa opinia publiczna zareagowała na szaleństwo masowego mordu początkowo z niedowierzaniem i dlatego powściągliwie, co jednak nie znaczy, że poczynania Eichmanna nie znajdowały echa w gazetach. Dobrze poinformowana międzynarodowa prasa już w marcu 1942 roku donosi o planach utworzenia Theresienstadtu, od maja 1942 roku informuje o masowych mordach i już wiosną grozi sporządzaniem list nazwisk sprawców. Prasa emigracyjna dokumentuje ekscesy egzekucji grupy oporu Herberta Bauma, w których Eichmann dowodnie uczestniczył. Wydarzenia w Warszawie są tak samo piętnowane, jak nieludzkie warunki deportacji z Francji oraz kulisy transportów dziecięcych, o których dzisiaj wiemy, że to na rozkaz Eichmanna miały się „toczyć" ku zagładzie. Pierwsze relacje dotyczące Chełmna i samochodów-komór gazowych, które Eichmann oglądał na miejscu, ukazują się w listopadzie 1942 roku. W doniesieniach o morderczych planach narodowych socjalistów padają liczby tak przerażające (ale, jak się później okaże, realistyczne), że uchwalona przez aliantów 17 grudnia 1942 roku deklaracja londyńska grozi ściganiem karnym wszystkim uczestnikom zbrodni.

Logika mniejszego zła

Zwrot w polityce wobec Żydów sprawił, że prasa straciła przydatność. Dopóki Eichmann pertraktował z Żydami o kwotach emigracyjnych i finansowaniu i potrzebował do tego współpracy międzynarodowych organizacji, dopóty gazetowy straszak był użyteczny. Kto jednak chce mordować, ten już nie musi pertraktować, a jego zła sława, wcześniej może pomocna w rozmowach, teraz staje na przeszkodzie w tuszowaniu morderczych zamiarów. Teraz już nie należy grozić, tylko uspokajać, ułagadzać, odwracać uwagę, zbywać byle czym, bo inaczej nie uda się zorganizować masowych deportacji. Ludzie, których trzeba najpierw przenieśćw w inne miejsce, aby ich tam możliwie po cichu zabić, muszą przynajmniej trochę ufać tym, którzy chcą ich wywieźć, bo w przeciwnym razie nie wsiądą do pociągu. Bez tej odrobiny nadziei, że może ostatecznie nie będzie aż tak źle, znika bowiem wszelka motywacja. Hannah Arendt nazwała to trafnie „logiką mniejszego zła".

Patrząc na to, jak Eichmannowi raz za razem udawało się tak zwodzić swoich rozmówców, że szli na ustępstwa i współpracę tylko dlatego, że nadzieję na zapobieżenie czemuś gorszemu pokładali jedynie w tych „pertraktacjach", możemy ocenić grozę chwili, w której zdali sobie sprawę, że wpadli w pułapkę. Podczas transportu, w obozach i w bezpośredniej konfrontacji z machiną zagłady mimowolni wspólnicy nagle sobie uświadamiali, do czego ich wykorzystano. Jeśli w tym momencie poznania nie powstałoby wrażenie, że padli ofiarą diabolicznego sprawcy, wręcz szatana w ludzkiej postaci, to kiedy? Późniejsze wizerunki Eichmanna jako „Kaliguli" czy „wielkiego inkwizytora", bezlitosnej bestii, mają źródło właśnie w tych momentach nieuniknionego zrozumienia rzeczywistych zamiarów nazistowskiej polityki wobec Żydów – ale także zrozumienia psychologicznych mechanizmów, które wiktymizowały ludzi tak samo jak rzeczywista przemoc.

To, czy dany człowiek jest rzeczywiście tym, za kogo się go uważa, nie ma w zasadzie znaczenia w wypadku osoby, która działa w poczuciu pewności posiadanej władzy. To reputacja tej osoby przesądza o tym, czego się po niej spodziewamy, a więc i o naszym zachowaniu. Kto esesmana musi uważać za pana życia i śmierci, temu niewiele pozostaje miejsca na wątpliwości. Nasze oczekiwanie czyni z innych to, czego się najbardziej obawiamy, każde spostrzeżenie potwierdza pogłoskę, a legenda konstytuuje własną rzeczywistość. Jeśli natrafiamy na kogoś, kto potrafi wykorzystać tę dynamikę do własnych celów, spełniając to oczekiwanie i odpowiadając spodziewanemu wizerunkowi, nasza władza sądzenia traci wszelką możliwość orientacji. Jeśli ktoś wykorzystuje przeciwko swoim ofiarom ten cykl zależności, strachu i oczekiwania, to nawet jako szef referatu może w końcu zostać „carem Żydów". Eichmann i jego ludzie dobrze to rozumieli: że można „dzięki temu wszystkiemu nabrać niesamowitego rozpędu".

„Eichmann" stał się kwintesencją tych mechanizmów, bo było to nazwisko znane osobom ze społeczności żydowskiej, którym ufano. Krążyło niczym widmo pośród ofiar także wtedy, gdy on sam był nieobecny czy też nie ponosił odpowiedzialności za konkretne cierpienia. To wyjaśnia, dlaczego wielu ocaleńców wspomina spotkania z obersturmbannführerem Eichmannem, mimo że wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nigdy go nie spotkali. Widocznie jeden z ludzkich mechanizmów obronnych polega na tym, że człowieka, który ma zasadniczy udział w decydowaniu o naszym losie, po prostu nie możemy albo nie chcemy wyobrażać sobie jako cherlawej postaci czy nędznej figury.

Kto doświadcza cierpienia, poniżenia i straty, ten nie chce być na domiar złego ofiarą kogoś zupełnie przeciętnego, bo wyobrażenie, że ma nad nami władzę jakieś zero, jest jeszcze trudniejsze do zniesienia niż fakt, że w ogóle ma nad nami władzę. Mechanizm ten ze swej strony przesłania nam jasne spojrzenie na sprawcę. Napędza jeszcze bardziej dynamikę budowania symbolu, wzmacnia więc sferę władzy, jednostronnie zawężając pole swobodnego osądu. A niepohamowane pragnienie, żeby swojego dręczyciela przynajmniej zobaczyć, prowadzi w końcu do znanego zjawiska, jakim są wspomnienia wyobrażone: Eichmann bywa „widywany" na naradach, w instytucjach i wreszcie w obozach koncentracyjnych, chociaż go tam dowodnie nigdy nie było albo w najlepszym razie był kiedy indziej. Nie należy jednak nie doceniać źródłowej wartości tych wspomnień właśnie w ich części wyobrażonej: ofiary mogły widzieć Eichmanna w każdym wrzeszczącym facecie w oficerkach i w każdym aroganckim inspektorze tylko dlatego, że już od dawna „Eichmann" był czymś znacznie więcej niż konkretną osobą. Nazwisko stało się kwintesencją, a tym samym gwarantem władzy, na której pastwę człowiek faktycznie był zdany, i nie miało już znaczenia, kto tę władzę rzeczywiście ucieleśniał i brutalnie wykorzystywał. Wytworzony w ten sposób potencjał zagrożenia daleko przewyższał ten, jaki kiedykolwiek zdołałaby uzyskać biurokracja bez twarzy i nazwiska.

Uśmiechnięte twarze w Auschwitz

Jak wiele trosk przysparzała w Niemczech niepożądana już publicity i jak dobrze Eichmann zdawał sobie sprawę z wagi opinii publicznej, widać po jego wkładzie w tak zwaną aferę Fiali. Wbrew wszystkim twierdzeniom, powtarzanym bez końca we własnych kręgach, jakoby fizyczne unicestwienie Żydów było jedynym sposobem na to, by samemu przetrwać, nie ufano jednak tym argumentom na tyle, aby je objawić światu. Całe to państwo policyjne, państwo szpicli i donosicieli, jest wyrazem strachu, że nawet własne społeczeństwo nie zrozumie akcji mordowania. Heinrich Himmler wcześnie zdał sobie sprawę, że ta „chwalebna karta naszej historii" nigdy nie będzie mogła zostać zapisana. Kiedy Odilo Globocnik chciał wkopać w ziemię tablicę upamiętniającą bohaterów „akcji Reinhard", nie wyraził zgody. Miał dość kłopotów z innymi śladami, które nieopatrznie pozostawiono w ziemi, i już latem 1942 roku polecił szukać sposobów, by nie trzeba było zakładać nowych masowych grobów, i kazał zlikwidować dawne. Wszelka publicity mogła już tylko szkodzić.

Niebezpieczeństwo mogło grozić przede wszystkim ze strony prasy w obszarze progowym między własnym społeczeństwem a resztą świata, czyli w państwach, które pod presją czy też z sympatii weszły w alians z Niemcami, ale miały jeszcze w miarę funkcjonujący rząd. Gdy w powietrzu wisiały takie pojęcia jak „masowy mord" czy „zagłada", współpracownicy Eichmanna coraz częściej spotykali się z niewygodnymi pytaniami, a nawet z oporem. Stąd powstał pomysł swego rodzaju „kontrprasy". Dieter Wisliceny twierdzi, że to on zarekomendował Eichmannowi słowackiego dziennikarza Fritza Fialę, redaktora naczelnego niemieckojęzycznej gazety „Grenzbote", odebranej niemiecko-żydowskim właścicielom, i zarazem słowackiego korespondenta kilku innych czasopism w Europie. Fiala zaproponował, że jako reporter zbada na miejscu „prawdziwą sytuację" w obozach i rozjaśni ów mroczny obraz, przedstawiając go opinii publicznej we właściwym świetle.

Latem 1942 roku, kiedy za sprawą międzynarodowej prasy światowa opinia publiczna przysparzała Himmlerowi coraz większych trosk, Eichmann przypomniał sobie o propozycji Fiali. Z inicjatywy i na rozkaz Himmlera (tak później twierdził) zorganizował Fiali w środku lata wycieczkę objazdową. Wisliceny pojechał z Fialą do obozu koncentracyjnego w słowackiej Żylinie, a następnego dnia rano do Katowic, gdzie dosiadł się do nich komisarz policji kryminalnej miejscowej placówki Gestapo i towarzyszył im do Sosnowca-Będzina. Pokazał im tamtejsze getto i zakłady pracy przymusowej, po czym zjedli obiad i odbyli rozmowę z przełożonym starszeństwa Żydów, a następnie wyruszyli do Auschwitz, dokąd przybyli o godzinie 14. W Auschwitz przyjął ich obu osobiście komendant Rudolf Höß. Oprowadził Fialę po komendanturze i poszczególnych odcinkach obozu, po czym pojechał z nim do pralni, gdzie pozwolił mu zadawać pytania robotnicom przymusowym ze Słowacji i z Francji i je fotografować. Od zaproszenia na kolację u Hößa udało się Fiali najwyraźniej wymówić, choć później napisze, że goniły go inne terminy. Opuszczają obóz około godziny 16, „a może nawet wcześniej". Tyle rekonstrukcja Wisliceny'ego.

Fiala napisał kilka fotoreportaży o niemieckich obozach i o deportowanych Żydach ze Słowacji, mając pełną świadomość, że jego teksty będą cenzurowane przez Eichmanna i Himmlera. Dlaczego te artykuły ukazały się dopiero w listopadzie, trudno dociec. Możliwe, że na czas swojej wizyty w Pradze Himmler chciał mieć dobrą prasę. A może tylko chciano poczekać i zobaczyć, jak będzie reagowała opinia publiczna, albo utracono wiarę we własny plan, bo jednak padały w tych artykułach nazwy miejscowości, o których nikt inny dobrowolnie nie mówił. Faktem jest, że 7, 8 i 10 listopada „Grenzbote" zamieścił trzy dłuższe relacje ilustrowane zdjęciami roześmianych, ubranych na biało dziewcząt w czystym otoczeniu, wygłaszających peany na temat warunków panujących w niemieckich obozach. Wymienione przez Fialę nazwiska można było na Słowacji zweryfikować, ale cytowane wypowiedzi kobiet całkowicie demaskują podstępny spektakl, skoro jedna z młodych dam nie tylko rzekomo wyśmiewa reportera, gdy ten jej opowiada o „propagandzie grozy" rozpowszechnianej za granicą, lecz w dodatku mu mówi, że życie w Auschwitz jest znacznie lepsze niż w Palestynie. Postawa Fiali (notabene donosiciela Gestapo) w tej perfidnej grze pozostaje do dzisiaj niewyjaśniona, nie wiemy więc, czy faktycznie pokazano mu „tylko roześmiane twarze w Auschwitz", czy też on sam je na potrzeby swoich tekstów „uszminkował". Artykuły ukazały się w skróconej formie także w innych gazetach, a w przyszłości miały posłużyć Eichmannowi za pretekst, by odmawiać oficjelom, którzy sami chcieli zwiedzić jakiś kacet. Chodziło mu o to, by walkę światopoglądową prowadzić orężem niewolnej prasy i propagandą odpowiadać na propagandę.