Idea polska w późnej nowoczesności", wydana przez Ośrodek Myśli Politycznej. Autor we wstępie odwołuje się do postawionego już kiedyś pytania: „co konserwować?". Za fundamentalne składniki awangardowego konserwatyzmu uznaje sarmacki republikanizm, romantyczny mesjanizm i wydarzenie Solidarności. Ważne jest również pytanie o formę, czyli „jak konserwować?". Oczywiście awangardowo. W kulturze polskiej doszło do radykalnego zerwania tradycji i dlatego najpierw musimy wytworzyć wartości, które dopiero później będziemy chronić.
W tym punkcie pojawiają się moje wątpliwości. Nie można wymazać 25 lat polskiej historii w imię „dobrej zmiany", nawet gdyby była nie wiem jak dobra. Maksymalizm dążeń konserwatystów, ograniczany jest przez rzeczywisty stan świadomości narodowej. Jednak nawet Rojek znajduje jeden wyjątek od totalnego zerwania tradycji, choć otwarcie się do tego nie przyznaje. Wyjątkiem tym jest Kościół. Omawia ideę narodu u kardynała Stefana Wyszyńskiego, teologię pracy Jana Pawła II, czy wreszcie projekt intronizacji Chrystusa Króla. Okazuje się, że idee te, będąc intelektualnie niezależne, stanowią część wspólną historii Trzeciej i Czwartej Rzeczypospolitej.
Ten paradoks nieprzerwanej ciągłości Kościoła jako instytucji powinien dawać konserwatystom do myślenia. Kościół posiada swoisty sposób stałego odnawiania się. Być może w dyskusjach nad polską tożsamością warto byłoby prześledzić sposób, w jaki Kościół radził sobie z problemem reformy. Yves Congar w znakomitej książce „Prawdziwa i fałszywa reforma w Kościele" wyróżnił kilka warunków reformy bez schizmy. Są nimi: prymat miłości, trwanie w komunii z całością, cierpliwość i wreszcie czwarty warunek głoszący, że prawdziwa odnowa dokonuje się przez powrót do zasady tradycji, a nie wprowadzanie jakiejś „nowinki" drogą adaptacji mechanicznej. Uwagi te można odnieść również do opisu przemian tożsamości narodowej.
Drugi wątek religijny pojawiający się w książce dotyczy wprost awangardy. W tytułowym eseju zostają poddane analizie prace Zbigniewa Warpechowskiego. Dla „papieża" polskiej awangardy cechą charakterystyczną artysty jest „stan łaski" niezależny od ludzkiej woli. Świadome wysiłki artysty, wiedza czy opanowanie nie są najważniejsze. Kluczową rolę odgrywa teurgia, „twórcza współpraca z Bogiem". Rojek uzupełnia idee Warpechowskiego o nauczanie Jana Pawła II. Nie jestem jednak przekonany, czy model sztuki awangardowej daje się łatwo przełożyć na rzeczywistość społeczną. Artysta, szczególnie awangardowy, nie znosi konkurencji, a w życiu społecznym może to prowadzić do postaw antyparlamentarnych.
Figurę awangardowego artysty zastąpiłbym dobrze znaną figurą ogrodnika, a początkowe pytanie „co konserwować?" pytaniem „co pielęgnować?". Polska już jest, nie trzeba jej stwarzać. Rojek pisze, że „Polska jest bardziej ideą niż miejscem, obyczajem czy ludem. (...) jest przed wszystkim eidosem, a nie tylko etosem czy etnosem". Wszystkie wymienione przez niego pojęcia są jednak abstrakcyjne. Może w myśleniu o Polsce trzeba zaczynać od konkretnych ludzi, a nie od idei ludu? Polska to uniwersum ludzi, a nie idei.
