Wielowieyski: W 1989 r. wygraliśmy dzięki proboszczom i wikarym

Plus Minus: Minęły 24 lata od momentu, gdy Antoni Macierewicz opracował listę tajnych współpracowników w rządzie, Sejmie i w Kancelarii Prezydenta, na której znalazł się między innymi Lech Wałęsa. Teraz okazuje się, że lustratorzy z 1992 r. mieli rację, choć rząd Olszewskiego upadł z tego powodu, a pana ugrupowanie Unia Demokratyczna przyłożyło do tego rękę.

Byłem uczestnikiem tamtych wydarzeń i głosowań. Uważam, że historia przyznała nam rację. W 1992 r. Macierewicz, wówczas szef MSW, przedstawił Sejmowi listę ludzi, z ewidencji SB, bez określenia, kim byli. Dziś wiemy, że na tej liście byli tajni współpracownicy, kandydaci na agentów, tzw. kontakty operacyjne, tzw. osobowe źródła informacji itd. W czasach PRL bardzo wielu pracowników szczebla kierowniczego było okresowo sprawdzanych przez komitety partyjne i SB pod kątem np.: jak promuje ludzi, komu daje podwyżkę, stypendium itd. Szczególny rygor panował w tym zakresie na Górnym Śląsku i w Poznańskiem. Dziesiątki tysięcy, a może znacznie więcej ludzi znajdowało się pod taką kuratelą. Zrobienie masowej lustracji, jaką proponował Macierewicz, było więc mało realne i sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Natomiast mogło oczywiście stać się skutecznym instrumentem walki politycznej.

A sprawa Lecha Wałęsy?

Niech IPN nad tym pracuje. Co Wałęsa faktycznie podpisał, a co było podróbką, nie wiadomo. 15 lat temu sąd lustracyjny uznał wszystkie dokumenty przedstawione przez IPN za podrobione. Sam czytałem kilka podróbek, np. słynną rozmowę Wałęsy z bratem oraz dokumenty ze współpracy rozsiewane w Gdańsku przez SB, zwłaszcza przed przyznaniem Nagrody Nobla. Według mego rozeznania po roku 1970 zastraszony Wałęsa spotykał się z ubekami, co sam przyznawał. Nigdy nie lubił pisać, a wtedy pisał jeszcze bardzo kiepsko i niewyraźnie, więc w pisane donosy nie bardzo wierzę. Ale lubił mówić...

Do dzisiaj mu to zostało...

Właśnie. Mógł opowiadać różne rzeczy, ale pomimo rzucanych obelg i oskarżeń, brak dotąd jakiegoś bilansu szkód. Kontakty z SB były potem coraz rzadsze, aż ich zupełnie przegonił. W latach 80. – jestem o tym przekonany, jak większość jego współpracowników – nie był „na smyczy", aczkolwiek nie wykluczam, że polscy towarzysze mogli sowieckim towarzyszom klarować, że mają nad Wałęsą kontrolę. A dziś wyciąga się tyle niesprawdzonych do końca dokumentów, bo tego wymaga koncepcja politycznej rozgrywki.

W jaki sposób?

Obóz, który zdobył władzę po ubiegłorocznych wyborach, chce zmienić pamięć historyczną. Przydałoby się usunąć Wałęsę, bo szedł nie tą drogą co trzeba, otaczał się niewłaściwymi ludźmi, walczył nie z tymi, z którymi powinien był. Dlatego ataki na Wałęsę, i to zaciekłe, będą się powtarzały, chociaż był rzeczywistym i skutecznym narodowym przywódcą w czasie walki o niepodległość w latach 1980–1989.

Pana środowisko na początku lat 90. również dosyć brutalnie atakowało Wałęsę, choć nie z powodu współpracy z SB. Pamięta pan przecież „wojnę na górze" i rozpad Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego.

Rozpad OKP bardzo przeżywałem. Byłem wiceszefem Klubu i w moich rękach to się rozsypywało. OKP zrzeszał wiele środowisk i każde chciało robić własną partię. Wiedzieliśmy, że podział naszego środowiska grozi klęską w starciu z postkomunistami, ale nie potrafiliśmy temu zapobiec. Wielu naszych kolegów ten argument nie przekonywał. Byli pewni siebie.

I w rezultacie ugrupowania solidarnościowe sromotnie przegrały wybory w 1993 r.

Nie! To była sytuacja paradoksalna. Nasze środowiska uzyskały wtedy łącznie ponad 50 proc. głosów, ale w większości nie weszły do Sejmu, bo były to małe grupki, które nie przekroczyły progu wyborczego. Wykazaliśmy się bardzo niskim poziomem kultury politycznej i zdrowego rozsądku. Gdyby ten poziom był wyższy, moglibyśmy rządzić do końca kadencji. Społeczeństwo było wtedy po naszej stronie. To nieprawda, że już wtedy odwróciło się od reform i od „Solidarności". Zabrakło nam zmysłu organizacyjnego i większego zaufania do siebie.

Daliście się ograć komunistom?

Skądże! Sami się ograliśmy. Leszek Miller nam w tym nie pomógł. To nie on doprowadził do naszego rozdrobnienia.

Przyczyniła się do tego wspomniana „wojna na górze"?

Sama „wojna na górze" nie musiała do tego doprowadzić. Wałęsa wywołał ten konflikt, żeby przeciwstawić jednych drugim, bo wydawało mu się, że w ten sposób ogra wszystkich. Stworzyliśmy jednak skuteczną koalicję UW i ZCHN. I wówczas odpowiedzialność Wałęsy była istotna. Część solidarnościowców się zbuntowała i właściwie przypadkiem, tylko jednym głosem, rząd Hanny Suchockiej został obalony. Wałęsa skorzystał z okazji i rozwiązał parlament, bo sądził, że tworzone przez niego ugrupowanie, BBWR, pozwoli mu zapanować nad sceną polityczną. Pomylił się bardzo, ze szkodą dla kraju i dla siebie. To wtedy, w 1993 r., SLD i PSL przejęły władzę, zdobywając tylko 36 proc. głosów. Na szczęście ludzie lewicy nie przekreślili trzonu istotnych reform, ale je wyraźnie spowolnili.

Kornel Morawiecki uważa, że to wszystko było efektem umów okrągłostołowych, że strona solidarnościowa uparła się, żeby ich dotrzymywać, choć nie musiała, i że np. wybór Jaruzelskiego na prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe był policzkiem dla narodu.

Nie zgadzam się z tym. Byłem zaangażowany w tamte wybory. Kilkunastu poważnych i wybitnych ludzi OKP z Senatu i z Sejmu uważało tak jak ja, że trzeba wybrać Jaruzelskiego.

Ale z jakiego powodu?

Uważaliśmy, że nie możemy wybrać Wałęsy (który zresztą nie chciał) ani nikogo z nas, ponieważ nie mamy żadnego wpływu na resorty siłowe ani na administrację państwową. Mieliśmy wtedy tylko związek zawodowy, który się dopiero odtwarzał, komitety obywatelskie i parlamentarzystów. A problemy narastały lawinowo: gospodarka się rozpadała, inflacja zaczęła galopować, a rządu nie było. Poparliśmy Jaruzelskiego, bo miał autorytet w wojsku i mieliśmy z nim umowę okrągłostołową, ale bez zobowiązań dotyczących wyboru prezydenta. Sam Jaruzelski nie miał wielkiej ochoty na funkcję prezydenta w panującym chaosie. Mimo to został wybrany dzięki temu, że kilkunastu senatorów i posłów solidarnościowych [m.in. Andrzej Wielowieyski – red.] oddało głosy nieważne albo nie głosowało w ogóle, obniżając w ten sposób kworum. Jaruzelskiego wybrano przewagą jednego głosu. Piękna była reakcja Stanisława Cioska, sekretarza KC, który krzyknął do Geremka: „Macie sojusz z diabłem".

Co to miało oznaczać?

To było rzeczywiście upokorzenie PZPR. Ale gdybyśmy Jaruzelskiego nie wybrali, podjęcie wielkiej reformy mogłoby się opóźnić o całe miesiące. A tak był na naszej łasce. Wyznaczyliśmy mu do jego kancelarii naszego ministra Piotra Nowinę-Konopkę i potem już współpracował grzecznie. Po paru tygodniach negocjacji zaakceptował bez oporu kandydaturę Mazowieckiego na premiera. Została ona wysunięta przez Lecha Wałęsę, ks. Alojzego Orszulika i Jarosława Kaczyńskiego.

Dlaczego Jaruzelski był taki grzeczny, jak pan mówi?

Był wewnętrznie wypalony. Poza tym był dostatecznie inteligentny, żeby wiedzieć, że drugi raz stan wojenny już nie wyjdzie. Nie te czasy. Z punktu widzenia zdroworozsądkowego jego wybór na prezydenta był najlepszą rzeczą, żeby wreszcie ruszyć do przodu. Byli jednak wtedy ludzie, np. Kornel Morawiecki, ale także Wiesław Chrzanowski, którzy uważali, że ustrój komunistyczny jest już wówczas tak słabiutki, że przy jednym mocnym uderzeniu strajkowym sam by się rozleciał. Dlatego twierdzili, że Okrągły Stół był niepotrzebny.

Nie było tak?

Nie było. Byłem uczestnikiem negocjacji opozycji z władzami w 1980 r., a także w latach 1988 i 1989. Stwierdzam, że pod koniec lat 80. negocjacje były dużo trudniejsze niż osiem lat wcześniej. Nomenklatura, aparat partyjny nie chciał żadnych porozumień z opozycją. Takie było stanowisko prawie wszystkich komitetów wojewódzkich, OPZZ i trzech czwartych członków KC partii. Cenili stan wojenny i chcieli go bronić. Byłem świadkiem negocjacji w Stalowej Woli i w Jastrzębiu, a uczestniczyłem w rozmowach na Wybrzeżu. Byli twardzi i nienawistni. Na Śląsku, mimo uzgodnień, jeszcze w zimie 88/89 odmawiano zwalniania z więzień czy ze służby wojskowej represjonowanych górników. Nomenklatura się trzymała i nie chciała ustąpić, rozumiała, że „Solidarność" to może być śmiertelne niebezpieczeństwo. A w „Solidarności", jeszcze przecież nielicznej, morale było względnie słabe. Młode roczniki pracowników, na które liczyliśmy, zaczęły podejmować strajki, ale były słabsze niż dawniej i mniej wytrwałe. W wielkich zakładach nie dało się utrzymywać strajku dłużej niż dwa–trzy tygodnie. Tak długa walka już graniczyła z bohaterstwem. SB dość długo nas lekceważyła i liczyła na sukces wyborczy.

Ale po wyborach w czerwcu 1989 r. było jasne, że społeczeństwo już odrzuciło ówczesną władzę.

Oczywiście. Komuniści otrzymali straszny cios w tych wyborach. Niespodziewany, m.in. dzięki Jance Jankowskiej, naszej szefowej od mediów. Negocjacje i komunikaty z prac przy Okrągłym Stole były istotnym czynnikiem budzącym świadomość i zainteresowanie ludzi wyborami. W zimie wcale nie było gwarancji, że ludzie pójdą na wybory. Śledząc Okrągły Stół, ludzie zaczęli rozumieć, że tu chodzi o wszystko i wbrew prognozom SB zagłosowali. Zagrało jeszcze parę czynników, ale szczególnie ważne były plakaty prawie wszystkich kandydatów z Wałęsą oraz proboszczowie i wikarzy w miasteczkach i wsiach. To dzięki nim ludzie zagłosowali, a dwie trzecie wypowiedziały się za niepodległością. I wtedy przed komunistami stanął dylemat – strzelamy i bronimy się czy respektujemy porozumienia. Gdybyśmy mieli jakiegoś Ceausescu czy Milosevicia, to mogło być krwawo, ale polska junta generalska była zmęczona i rozsądna.

Pan po 1989 roku trzymał się jednego środowiska politycznego skupionego wokół Tadeusza Mazowieckiego. Ostatecznie zniknęliście ze sceny politycznej. Uważa pan, że jesteście środowiskiem przegranym?

Tak. Nie potrafiliśmy zaszczepić nowej klasie średniej – przedsiębiorcom, inteligencji technicznej, wykwalifikowanym pracownikom – z której wyszła i którą wyrażała „Solidarność", poczucia zwycięstwa. Ani przekazać następnym pokoleniom etosu solidarnościowego. Byliśmy na początku, i słusznie, przekonani, że trzeba ratować gospodarkę, i to się w dużym stopniu udało mimo bolesnych, nieuchronnych kosztów. Potem jednak połączyliśmy się z konserwatywnymi liberałami z KLD, odsunęliśmy Mazowieckiego i postawiliśmy na czele partii Leszka Balcerowicza.

I to był błąd?