FATCA a zajęcia komornicze

Początek grudnia br. jawi się jako czas intensywnej pracy departamentów bankowych odpowiedzialnych nie tylko za realizację wymogów ustawy z 9 października 2015 r. o wykonywaniu Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki w sprawie poprawy wypełniania międzynarodowych obowiązków podatkowych oraz wdrożenia ustawodawstwa FATCA (Dz.U. z 2015 r. poz. 1712; „ustawa FATCA"), ale też komórek organizacyjnych nakładających na rachunki bankowe różnego rodzaju blokady. W tym bowiem okresie – zgodnie z postanowieniami art. 19 ust. 9 ustawy FATCA – banki będące raportującymi polskimi instytucjami finansowymi mają obowiązek dokonać blokady rachunków finansowych, otwartych w okresie pomiędzy 1 lipca 2014 r. a 30 listopada 2015 r. („okres przejściowy"), w stosunku do których nie otrzymały żądanych oświadczeń w terminie do 1 grudnia 2016 r. włącznie.

Ustawowy zakaz dostępu

Opisana powyżej blokada będzie polegać „na czasowym uniemożliwieniu dysponowania i korzystania ze wszystkich wartości majątkowych zgromadzonych na rachunku finansowym, w tym przez instytucję finansową" (art. 19 ust. 7 ustawy FATCA). Nałożenie blokady na dany rachunek bankowy będzie w praktyce skutkować niemożnością dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na tym rachunku przez jego posiadacza (np. przez dokonywanie wypłat w kasie banku, bankomacie bądź zlecanie przelewów na rachunki bankowe). Skutki objęcia rachunku blokadą dla celów FATCA odczuje również bank go prowadzący, gdyż – w świetle art. 19 ust. 7 ustawy FATCA – nie będzie miał prawnej możliwości dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku ani z nich korzystać. Przykładowo, bank nie będzie mógł pobrać wymagalnej, należnej mu raty kredytu czy też opłat za prowadzenie zablokowanego rachunku, pomimo iż posiada on upoważnienie od klienta do wykorzystania w tym celu środków na nim zgromadzonych.

Zablokowanie rachunku bankowego z uwagi na opóźnienie jego posiadacza w dostarczeniu do banku wymaganego oświadczenia dla celów FATCA będzie się w praktyce wiązać z następującymi dylematami po stronie banku:

• Jak postępować w stosunku do rachunku, z którego prowadzona jest egzekucja komornicza, a powinien on zostać objęty blokadą?

• Co zrobić w sytuacji, gdy rachunek został objęty blokadą dla celów FATCA, a następnie do banku wpłynęło zawiadomienie o zajęciu wierzytelności pieniężnej dłużnika (będącego posiadaczem rachunku)?

Aby ukazać istotę problemu należy wskazać, że zarówno przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące zajęcia komorniczego, jak i ustawy FATCA w zakresie blokady rachunku nakładają na bank sankcje za naruszenie przepisów tychże ustaw.

Celem odpowiedzi na powyższe pytania należy w pierwszej kolejności wskazać na istotę rachunku bankowego oraz uprawnień banku, co do rozporządzania wolnymi środkami pieniężnymi posiadacza rachunku (art. 725-726 kodeksu cywilnego). Posiadacz rachunku traci własność środków pieniężnych wpłaconych na swój rachunek bankowy, jednocześnie nabywając wierzytelność względem banku (uchwała SN z 14 czerwca 1962 r. VI KO 23/62). W konsekwencji nabywa on wierzytelność w stosunku do banku o zwrot przechowywanych środków na żądanie (wyrok SN z 18 kwietnia 2004 r. CK 233/03).

Przechodząc zatem do postępowania egzekucyjnego, skoro prawem posiadacza rachunku jest wierzytelność w stosunku do banku, to przedmiotem egzekucji jest ta wierzytelność. Powyższa okoliczność wynika wprost z art. 889 k.p.c., gdzie ustawodawca przesądza o tym, iż egzekucja z rachunków bankowych polega na dokonaniu „egzekucji z wierzytelności z rachunku bankowego". Innymi słowy, w przypadku, gdy komornik sądowy kieruje egzekucję w odniesieniu do – prowadzonego przez oddział lub jednostkę organizacyjną Banku – rachunku bankowego będącego w posiadaniu dłużnika, bank otrzymuje zawiadomienie o zajęciu wierzytelności pieniężnej dłużnika, a nie samego rachunku. Co istotne, zajęcie wierzytelności następuje z chwilą doręczenia bankowi zawiadomienia.

W treści zawiadomienia komornik sądowy wzywa bank do niedokonywania wypłat z rachunku bez jego zgody do wysokości zajętej wierzytelności i bezzwłocznego przekazywania zajętej kwoty na wskazany rachunek bankowy, względnie poinformowania go o istniejącej przeszkodzie do dokonania wypłaty – zadysponowania środkami (zgodnie z art. 889 §1 pkt 1 k.p.c.). W naszej ocenie jako taką przeszkodę należy rozważać objęcie rachunku blokadą dla celów FATCA. Zasadne wydaje się zatem stwierdzenie, że przesądzające o możliwości przekazywania środków komornikowi sądowemu jest istnienie bądź brak przeszkody do ich przekazywania na moment zajęcia.

Egzekucja przed...

Przekładając powyższe na konieczność zastosowania przez bank blokady dla celów FATCA, zasadne wydaje się postawienie tezy, że jeżeli na moment zajęcia (moment wpływu do banku zawiadomienia) nie istnieje przeszkoda w przekazywaniu kwoty egzekwowanej w postaci blokady dla celów FATCA, bank powinien każdorazowo przekazywać je komornikowi sądowemu, bez względu na to, czy w późniejszym okresie wystąpi blokada rachunku dla tego celu. Przemawiają za tym skutki zajęcia, które rozciągają się na kwoty, których nie było na rachunku bankowym w chwili jego zajęcia, a zostały wpłacone na ten rachunek po dokonaniu zajęcia (art. 890 § 1 k.p.c.). W przypadku blokady następującej po zajęciu komorniczym nie dochodzi więc do zadysponowania środkami (objętego blokadą), gdyż obowiązek ich przekazania komornikowi powstał przed nałożeniem blokady.

...i po zablokowaniu konta

Jeżeli na moment zajęcia przeszkoda już istnieje, tj. rachunek został zablokowany dla celów FATCA przed wpłynięciem zawiadomienia, to nie kwestionując skuteczności zajęcia komorniczego, należy uznać, że mamy do czynienia z przeszkodą rangi ustawowej (art. 19 ust. 6-7 ustawy FATCA). W takim przypadku bank powinien poinformować komornika sądowego o wystąpieniu przeszkody – wraz z ww. podstawą prawną – i nie przekazywać mu środków pieniężnych do momentu odblokowania rachunku.

Blokada dla celów FATCA zostanie nałożona celem realizacji specyficznego obowiązku nałożonego na bank przez ustawodawcę, jakim jest ustalenie, czy posiadacz nieudokumentowanego oświadczeniem rachunku bankowego stanowi osobę, o której informacje podlegają raportowaniu dla celów FATCA. Blokada ma za zadanie zmobilizować opieszałego klienta do dostarczenia oświadczenia, gdyż w przypadku jego niezłożenia traci on możliwość dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunku bankowym. Jej zastosowanie ma charakter jednorazowy. Wydaje się zatem, że przepis ją ustanawiający nie ustępuje innym regulacjom prawnym dotyczącym postępowania ze środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunkach bankowych (w tym zwłaszcza przepisom k.p.c. dotyczącym egzekucji prowadzonej z rachunku bankowego).

Z uwagi na równoważność aktów prawnych (k.p.c. contra ustawa FATCA) brak jest podstaw, aby przyznać regulacjom k.p.c. wyższą rangę w sytuacji, gdy blokada rachunku na podstawie ustawy FATCA nastąpi przed zajęciem komorniczym. Dodatkowo, nie sposób poszukiwać uzasadnienia dla preferowania zajęcia komorniczego z uwagi na skutki prawne wynikające z zajęcia. Otóż warto wskazać, że blokada rachunku bankowego dla celów FATCA, pomimo – jak by się wydawało – technicznego charakteru tej czynności, dotyczy dysponowania wszelkimi środkami zgromadzonymi na tym rachunku, bez względu na tytuł wpływu tych środków. Natomiast spod zajęcia komorniczego wyłączone są niektóre kwoty (np. świadczenia alimentacyjne, świadczenia rodzinne, dodatki rodzinne etc.) – art. 890 § 11 k.p.c.

Spełnienie obowiązku

Blokada rachunku dla celów FATCA będzie godzić w interesy egzekwującego wierzyciela, gdyż w wyniku jej zastosowania nie uzyska on egzekwowanej kwoty. W wyniku jej zastosowania ucierpi także dłużnik (posiadacz rachunku), gdyż zajęcie wierzytelności będzie skuteczne, a nieprzekazanie przez bank środków komornikowi sądowemu (z uwagi na blokadę) spowoduje, że kwota zajętej wierzytelności będzie sukcesywnie wzrastała o wartość naliczanych odsetek za opóźnienie. W jego interesie będzie zatem niezwłoczne dostarczenie do banku żądanego oświadczenia celem odblokowania rachunku.

Blokada będzie dotyczyć wyłącznie rachunków finansowych otwartych w okresie przejściowym, a zatem nie powinna mieć wpływu na egzekucję wierzytelności z innych rachunków dłużnika prowadzonych przez dany bank, o ile komornik sądowy nie wskaże, że zajęciu podlega wyłącznie rachunek objęty blokadą.

Dariusz Osada jest radcą prawnym, starszym menedżerem w dziale doradztwa podatkowego Deloitte

Maciej Mieczysław Małek jest menedżerem w dziale doradztwa podatkowego Deloitte