Urlop wypoczynkowy powinien być udzielany w naturze. Ta zasada dotyczy także urlopów zaległych. W orzecznictwie akcentuje się cel urlopu wypoczynkowego, jakim jest regeneracja sił i wypoczynek (zmierzające do ochrony zdrowia podwładnego). Oczywiste jest zatem, że jego zamiana na ekwiwalent pieniężny może nastąpić wyjątkowo – gdy nie ma możliwości wykorzystania urlopu w naturze.
Pojawia się jednak pytanie, czy jedyną przesłanką wypłacenia ekwiwalentu jest rozwiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, czy też mogą pojawić się inne okoliczności, które mogą usprawiedliwić taką zamianę.
Przy rozstaniu
Oczywiste jest, że prawo do niewykorzystanego urlopu zaległego z powodu rozwiązania stosunku pracy przekształca się w prawo do ekwiwalentu pieniężnego. Zgodnie z art. 171 kodeksu pracy w razie niewykorzystania przysługującego urlopu w całości lub w części z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny. Sąd Najwyższy stwierdził ponadto, że art. 171 k.p. ma charakter bezwzględnie obowiązujący w tym sensie, że jeżeli pracownik nie wybrał urlopu z powodów w nim wymienionych, to przysługuje mu ekwiwalent pieniężny i to bez względu na przyczynę niewykorzystania urlopu. Aby uniknąć wypłaty ekwiwalentu, pracodawcy przyznano prawo jednostronnego skierowania pracownika na urlop w okresie wypowiedzenia.
Sprzedaż wakacji
Sąd Najwyższy stanowczo wypowiada się natomiast o sytuacji, w której strony stosunku pracy zawierają umowę, której przedmiotem jest zobowiązanie pracownika do niekorzystania z urlopu wypoczynkowego w zamian za wypłatę ekwiwalentu. Takie umowy traktowane są w orzecznictwie jako nieważne (art. 58 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 k.p.). Oznacza to, że mimo zawarcia takiej umowy pracownik nadal ma prawo wnioskować o urlop, a otrzymane świadczenia powinien zwrócić pracodawcy. Podwładny nie może zatem w zamian za comiesięczną wypłatę ekwiwalentu „z góry" zrzec się prawa do urlopu wypoczynkowego. Nie jest jednak tak, że od tej zasady nie ma żadnych wyjątków. Tytułem przykładu można wskazać, że Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż zwolnienie od świadczenia pracy pracownika, który nie wykorzystał urlopu wypoczynkowego w okresie pozostającym do dnia rozwiązania stosunku pracy (co oznaczać będzie wypłatę ekwiwalentu), nie powoduje nieważności ugody stron z mocy art. 18 § 2 k.p. (wyrok Sądu Najwyższego z 20 maja 1998 r., I PKN 137/98). Ugoda tej treści jest bowiem korzystniejsza dla pracownika od obowiązujących przepisów prawa pracy. Takie postępowanie w ocenie SN nie pozostaje w sprzeczności z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 171 k.p.
Rozbieżności w orzecznictwie
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 8 lipca 1999 r. (III ZP 10/09) występują sytuacje, w których – z uwagi na niemożność wykorzystania urlopu w naturze – pracownikowi przysługuje zamiana prawa do urlopu w naturze na ekwiwalent. Dotyczy to także urlopów zaległych. Odnoszący się do tej kwestii art. 171 k.p. wymienia w § 1 jednoznacznie sytuacje, których zaistnienie powoduje po stronie pracownika powstanie prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop. Obecnie są one dwie: rozwiązanie lub wygaśnięcia stosunku pracy. Z przywołanego wyroku wynika, że zdaniem SN nie oznacza to jednak, iż w praktyce nie mogą wystąpić inne okoliczności, w których podwładny nie może wykorzystać urlopu wypoczynkowego w naturze.
