Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 29 listopada 2017 r. (P 9/15) uznał, że art. 83 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w zakresie, w jakim stanowi podstawę kompetencyjną ustalania przez ZUS innej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe niż wynikająca z ważnej umowy o pracę, poprzez weryfikację wysokości wynagrodzenia pracownika, jest zgodny z Konstytucją. Zakres uprawnień ZUS znalazł się w obszarze zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego na skutek pytania prawnego przygotowanego przez Sąd Okręgowy w Częstochowie.
Podstawą podejrzenia
W przybliżeniu dotyczy to sytuacji, w której pracownik i pracodawca ustalają w umowie o pracę wynagrodzenie przewyższające stawkę minimalną. Od stawki wskazanej w umowie pracodawca odprowadza składki na ubezpieczenia społeczne. ZUS nie weryfikuje zasadności ich wymiaru w chwili pobierania składek, ale dopiero wtedy, gdy ubezpieczony zwraca się po świadczenie chorobowe. W konsekwencji Zakład może ustalić wysokość świadczenia nie od wynagrodzenia wskazanego w umowie o pracę, lecz w oparciu o inną (niższą) stawkę.
Uzasadnieniem dla takich działań ZUS jest publicznoprawny charakter ubezpieczenia społecznego. Tym niemniej weryfikacja podstawy wymiaru składki powinna mieć miejsce w sytuacji, gdy wysokość wynagrodzenia otrzymywanego przez ubezpieczonego wzbudza wątpliwości na poziomie wysokości wynagrodzenia względem jakości, ilości i rodzaju wykonywanej pracy. Analiza orzecznictwa wskazuje, że w praktyce znane są przypadki zawierania umów o pracę tylko dla uzyskania ochrony ubezpieczeniowej lub też ustalania w umowach o pracę wynagrodzeń na poziomie znacznie wyższym niż realne wynagrodzenie adekwatne do wykonywanej pracy.
Reasumując, Zakład może ustalić wysokość świadczenia z ubezpieczenia chorobowego biorąc pod uwagę inną stawkę niż wynagrodzenie ubezpieczonego. Takie uprawnienie ZUS ma eliminować wypłatę nienależnych świadczeń. Uzasadnieniem do tego jest ochrona publicznoprawnych środków będących w dyspozycji ZUS.
Kryteria oceny
Samo w sobie prawo weryfikowania zasadności wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, ujmowane jako swego rodzaju narzędzie do zwalczania patologii polegającej na próbach uzyskania nienależnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego lub uzyskania świadczeń w nienależnej wysokości, jest zrozumiałe. Pomijając sytuacje patologiczne, trzeba jednak dostrzec ryzyko związane ze stosowaniem tego rozwiązania wobec pozostałych ubezpieczonych uprawnionych do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego. Nie ma przecież żadnych gwarancji, że uprawnienie ZUS nie będzie praktyką powszechnie stosowaną. W konsekwencji każdy ubezpieczony osiągający wynagrodzenie na poziomie wyższym niż minimalne jest potencjalnie zagrożony weryfikacją zakończoną indywidualnym ustaleniem podstawy wymiaru świadczenia na ubezpieczenie chorobowe.