W sądzie będzie rządził prokurator

Na stronie Sejmu został opublikowany druk nr 851, zawierający rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki oraz niektórych innych ustaw. Artykuł 8 zaproponowanej ustawy ma zmienić ustawę z 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy-Kodeks postępowania karnego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (DzU z 2016 r., poz. 1070; dalej: ustawa nowelizująca). W szczególności art. 5 ust. 1 ustawy nowelizującej ma otrzymać nowe brzmienie: „Jeżeli w sprawach, w których przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy skierowano do sądu akt oskarżenia, wniosek o wydanie wyroku skazującego, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosek o umorzenie postępowania przygotowawczego i orzeczenie środka zabezpieczającego, ujawniły się istotne okoliczności, zachodzi konieczność poszukiwania dowodów lub przeprowadzenia innych czynności mających na celu wyjaśnienie okoliczności sprawy, sąd na wniosek prokuratora przekazuje mu sprawę w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia. Przepisu art. 344a § 3 ustawy, o której mowa w art. 1, nie stosuje się". Propozycja ta zakłada nadto dodanie do ustawy nowelizującej w art. 5 ust. 1a: „Jeżeli wniosek, o którym mowa w ust. 1, został złożony w postępowaniu odwoławczym, sąd odwoławczy, przekazując sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, uchyla zaskarżany wyrok".

Skierowany do sądu wniosek prokuratora o przekazanie mu sprawy w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia ma być dla sądu wiążący, a jednocześnie strony postępowania nie będą mogły kwestionować takiego rozstrzygnięcia, bo skoro art. 344a § 3 k.p.k. ma nie mieć tu zastosowania, to zniesiona zostanie zaskarżalność postanowienie sądu w tej kwestii. Nadto, gdy wniosek prokuratora o przekazanie mu sprawy w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia zostanie złożony w postępowaniu odwoławczym, sąd odwoławczy zobligowany jest do uchylenia zaskarżonego wyroku.

Art. 5 ust. 1 ustawy nowelizującej, który ma otrzymać nowe brzmienie z wejściem w życie zaproponowanego art. 8, ma dotyczyć spraw, które zostały wniesione do sądów od 1 lipca 2015 r. do 5 sierpnia 2016 r., „odwracając" skutki ustawy nowelizującej z 2013 r.

Instytucja zwrotu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego funkcjonowała w polskim prawie do 30 czerwca 2015 r.; dotyczący jej art. 345 k.p.k. został uchylony 1 lipca 2015 r., z dniem wejścia w życie zmiany wynikającej z ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - K.p.k oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2013 r., poz. 1247 ze zm.; dalej: ustawa nowelizująca z 2013 r.).

Od 15 kwietnia 2016 r. obowiązuje art. 344a k.p.k., składający się z trzech paragrafów literalnie tożsamych z tymi, które składały się na jednostkę redakcyjną k.p.k. oznaczoną jako art. 345 uchyloną nowelą z 2013 r.

O ile jednak pod rządami k.p.k. w obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2013 r. oraz ponownie od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z marca 2016 r. decyzja co do zwrotu sprawy prokuratorowi pozostaje w gestii sądu, o tyle według zamierzenia nowej zmiany decydująca ma być wola prokuratora.

Zaproponowany przepis nie zawiera żadnych ograniczeń swobody decyzji prokuratora. Za takie ograniczenie nie mogą być uznane nieprecyzyjne i „gumowe" wyrażenia zawarte w projektowanym przepisie. Precyzyjne określenie, kiedy dopuszczalna byłaby omawiana inicjatywa prokuratora, nie podważałoby wprawdzie wiążącego charakteru wniosku prokuratora, jednak ograniczałoby w pewnej mierze niekontrolowaną w żaden sposób dowolność jego działań.

Władcza wobec sądu decyzja prokuratora będzie pozwalała na żonglowanie postępowaniem pomiędzy jego etapem przygotowawczym a sądowym, i to nawet po nieprawomocnym uniewinnieniu oskarżonego, zaskarżonym apelacją prokuratora. To z wniosku prokuratora o zwrot sprawy czynić może rodzaj dodatkowego i dostępnego tylko dla prokuratora „środka kasatoryjnego". Zaproponowane rozwiązanie narusza prawo do sądu gwarantowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Brak jakichkolwiek ograniczeń w możliwości ponawiania wniosku w tym samym postępowaniu godzi w nakaz rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Nie bez znaczenia jest tu również ten element prawa do sądu, który poręcza prawo do sprawiedliwego postępowania rządzącego się równością stron procesowych, przy zachowaniu władczych uprawnień sądu jako gospodarza procesu karnego po wniesieniu aktu oskarżenia.

Ze względu na konstytucyjną gwarancję prawa do sądu zupełnie nie przekonuje przytaczane przez prasę stanowisko ministra Marcina Warchoła, że projektowane rozwiązanie jest „konieczne ze względu na zasadę prawdy materialnej oraz trafnej reakcji karnej", bo „[n]ie możemy przecież pozwolić, aby winni unikali kary lub też niewinni byli niesłusznie skazywani" (vide: DGP z 6 października 2016 r.).

Są jeszcze inne zastrzeżenia. Przepis, mocą którego art. 5 ust. 1 ustawy nowelizującej z 2016 r. ma otrzymać nowe brzmienie, odnosi się do tych tylko spraw, w których akty oskarżenia zostały wniesione do sądu w okresie od 1 lipca 2015 r. do 5 sierpnia 2016 r. Artykuł 167 k.p.k. w obowiązującym wówczas brzmieniu nakładał na strony procesowe, w tym na prokuratora, obowiązek podjęcia wysiłku przekonania sądu o swoich racjach, stanowiąc, że dowody przeprowadza się co do zasady z inicjatywy stron, a możliwość przeprowadzania dowodu z inicjatywy bezstronnego sądu zachodzi tylko w wyjątkowych wypadkach. Prokurator był zatem wówczas zobowiązany do szczególnej staranności w przygotowaniu sprawy wnoszonej do sądu. Czyżby zatem wątpiono w poprawność wniesionych w tym czasie spraw, próbując teraz umożliwić ich „dopracowanie" przez prokuratora? To spostrzeżenie czyni szczególnie aktualną krytyczną uwagę,że zaproponowane rozwiązanie narusza zasadę równości broni stron postępowania karnego.

To sąd wydaje orzeczenie kończące postępowania i także w tym czasie, kiedy jego inicjatywa dowodowa była ograniczona, mógł w wyjątkowych wypadkach dopuszczać dowody z urzędu. Sądy, czyniąc użytek ze swoich kompetencji, z pewnością wyszłyby zatem naprzeciw trosce ministra, by nie dopuścić do tego, „aby winni unikali kary lub też niewinni byli niesłusznie skazywani" bez wprowadzania przepisu budzącego sformułowane tu zastrzeżenia.