Uprawnienia samorządu sędziowskiego

Uprawnienia i możliwości organów samorządu sędziowskiego budzą duże kontrowersje. Dlatego warto przybliżyć tę problematykę. Tym bardziej że obrosła siecią mitów i różnych wyobrażeń.

Samorząd sędziowski jest wykorzystaniem przewidzianego w Konstytucji RP uprawnienia do tworzenia samorządów. Wyróżnia się on jednak znacznymi odrębnościami w porównaniu z innymi samorządami typu zawodowego czy korporacyjnego. Według art. 17 ust. 1 Konstytucji RP w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Ustawa zasadnicza odsyła zatem w kwestii możliwości tworzenia samorządów do konkretnych rozwiązań ustawowych, pozostawiając im sprecyzowanie zasad ich działania i uprawnień.

Samorząd sędziowski jest unormowany w przepisach prawa o ustroju sądów powszechnych. Według art. 3 § 1 tej ustawy sędziowie tworzą samorząd, którego organami są: zgromadzenie ogólne sędziów apelacji, zgromadzenie ogólne sędziów okręgu oraz zebranie sędziów danego sądu. Analizując ogólnie uprawnienia organów samorządu sędziowskiego, można stwierdzić, że ma on wyłącznie uprawnienia opiniodawcze i informacyjne. Mogą one ponadto wybierać swoich przedstawicieli do wyższych organów tego samorządu. Nie mają natomiast żadnych uprawnień władczych, a w szczególności wobec organów sądu, tj. prezesa sądu, dyrektora lub kolegium danego sądu.

Zebranie sędziów

Najbardziej powszechnym organem samorządu sędziowskiego jest zebranie sędziów każdego sądu. Z mocy ustawy wszyscy oni są bowiem członkami organu samorządowego na poziomie danego sądu (art. 36a usp). Zebrania te mogą się odbywać we wszystkich rodzajach sądów. Ich uprawnienia są jednak zróżnicowane i zależą od rodzaju sądu. W myśl art. 36a § 3 usp zebranie sędziów wykonuje zadania określone w ustawach oraz wysłuchuje informacji prezesa sądu o działalności sądu i wyrażają stosowną opinię.

Próżno by jednak poza ustawą o ustroju sądów powszechnych poszukiwać jakichś ustawowych uprawnień zebrania sędziów. Natomiast w tej ustawie przewidziano, że gdy chodzi o sąd rejonowy, to jego zebranie sędziów poza tym, co wskazano powyżej, wybiera przedstawicieli do zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu. Opiniuje nadto informację roczną o działalności sądu sporządzoną przez prezesa sądu rejonowego. W myśl natomiast art. 25 § 1 usp zostaje także zapoznane przez ministra sprawiedliwości lub prezesa przełożonego sądu z powołanym prezesem sądu rejonowego. Warto także zaznaczyć, że według projektowanej nowelizacji będzie mogło ono wybierać jednego członka kolegium sądu okręgowego. Takie też uprawnienie najnowsza nowelizacja ma przyznać zebraniu sędziów sądu okręgowego, którzy będą mogli wybrać dwóch członków jego kolegium. Na tym wyczerpują się ustawowe kompetencje tych zebrań.

Zebranie sędziów sądu apelacyjnego ma dodatkowo uprawnienie do dokonania wyboru spośród sędziów apelacyjnych tego sądu: członków kolegium sądu apelacyjnego, jak również przedstawicieli sędziów apelacyjnych na zgromadzenie ogólne przedstawicieli sędziów apelacji (jeśli zgromadzenie sędziów apelacji zostanie zastąpione zgromadzeniem przedstawicieli sędziów apelacji).

Zgromadzenia

Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu składa się z sędziów sądu okręgowego oraz z przedstawicieli sędziów sądów rejonowych, działających w okręgu sądowym, w liczbie odpowiadającej liczbie sędziów sądu okręgowego. Mamy tu więc do czynienia z równym parytetem dla sędziów sądów okręgowych i rejonowych. Przyznano temu zgromadzeniu uprawnienie do oceny i zaopiniowania kandydatów do objęcia stanowiska sędziego sądu rejonowego. Zgromadzenie to ponadto wysłuchuje informacji prezesa sądu okręgowego o działalności sądów oraz wyraża opinię o niej. Opiniuje również informację roczną prezesa sądu okręgowego. Jest także uprawnione do wybrania członków (przedstawicieli sędziów okręgowych i rejonowych w liczbie ustalonej przez kolegium sądu apelacyjnego) zgromadzenia ogólnego sędziów apelacji. Nadto zgromadzenie to przedstawia rzecznikowi dyscyplinarnemu trzech kandydatów na stanowisko zastępcy rzecznika dyscyplinarnego działającego przy sądzie okręgowym.

Zgromadzenie ogólne sędziów apelacji w założeniu łączyć ma całe środowisko sędziowskie danej apelacji poprzez udział w nim przedstawicieli sędziów sądów wszystkich szczebli: rejonowych, okręgowych i apelacyjnego. Zgromadzeniu temu przewodniczy z mocy ustawy prezes sądu apelacyjnego. Jedynie na zgromadzeniu, na którym ma być wyrażona opinia o informacji rocznej o działalności sądów, przewodniczącym może być także inny sędzia wybrany na tym zgromadzeniu.

W ustawie przewidziano wprost następujące uprawnienia tego zgromadzenia:

1) opiniuje kandydatów na stanowiska sędziów sądu apelacyjnego oraz sędziów sądów okręgowych, działających na obszarze apelacji;

2) wyraża opinię o kandydatach na prezesa sądu apelacyjnego; nie dokonuje jednak wyboru prezesa sądu apelacyjnego, a co więcej, opinia negatywna zgromadzenia ogólnego sędziów apelacji nie jest dla ministra sprawiedliwości wiążąca.

3) wyraża opinię o informacji rocznej o działalności sądów, sporządzonej przez prezesa sądu apelacyjnego; uprawnienie to ma również jedynie charakter opiniodawczy,

4) wyraża opinię o rocznym sprawozdaniu dyrektora sądu apelacyjnego dotyczącym działalności sądów działających na obszarze apelacji, w zakresie powierzonych mu zadań,

5) zapoznaje się z analizą danych zawartych w oświadczeniach majątkowych sędziów,

6) przedstawia rzecznikowi dyscyplinarnemu trzech kandydatów na stanowisko zastępcy rzecznika dyscyplinarnego działającego przy sądzie apelacyjnym.

Zamknięty katalog

Analizując regulację ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, można stwierdzić, że uprawnienia organów samorządu sędziowskiego są szczegółowo określone w przepisach tej ustawy. Wyliczenie uprawnień tych organów ma przy tym, moim zdaniem, charakter zamknięty i wyczerpujący. Oznacza to, że organy te nie mogą podejmować działań, które nie wynikają z przepisów ustawy. Jest to jednak w praktyce sporne. Tym bardziej że wielokrotnie organy te podejmowały aktualnie i w przeszłości uchwały dotyczące zupełnie innych kwestii niż te przewidziane w ustawie. Przykładowo, były to uchwały dotyczące odwoływania prezesów sądów przez ministra sprawiedliwości, powoływania nowych, odnoszące się do spraw dyscyplinarnych, problemów publicznych lub innych kwestii nurtujących środowisko sędziowskie.

Czy praktyka taka była uprawniona, jak już wspomniałem, jest przedmiotem dyskusji. W mojej ocenie, wobec jednoznacznej regulacji ustawowej, organy te nie mają upoważnienia do zajmowania się innymi zagadnieniami niż przypisane im w ustawie. Jak zatem ocenić uchwały tych organów podjęte w innych sprawach, wbrew kompetencjom wynikającym jednoznacznie z ustawy? Jak się wydaje, należy uznać, że mają one charakter uchwał nieistniejących. Nie zmienia tego, moim zdaniem, ani swoisty zwyczaj, ani też tradycja działania ww. organów. Zwyczaj bowiem nie jest źródłem prawa, a nadto kompetencje ww. organów samorządu sędziowskiego mogą określać wyłącznie przepisy ustawy. Gdzie zatem środowisko sędziowskie może wyrażać swoje stanowisko w innych kwestiach niż te opisane w ustawie o ustroju sądów powszechnych? Otóż wydaje się, że może to nastąpić np. poprzez działalność różnych stowarzyszeń sędziowskich czy na forach dyskusyjnych, które nie są jednak organami samorządu sędziowskiego przewidzianego przez przepisy usp.