Sędziowskie pokolenia – mistrz i uczeń

Wrażliwość na prawo skłania sędziego do przemyślenia relacji, które zachodzą pomiędzy ius a lex, czyli prawem, które można utożsamiać ze sprawiedliwością, a prawem, które może być pogwałceniem sprawiedliwości.

Już starożytni...

Dlatego, odwołując się do kultury prawnej stanowiącej korzenie sądownictwa, przywołać trzeba sformułowane przez Sokratesa cztery podstawowe powinności sędziego:

- rozumienie prawa,

- skrupulatne przemyśliwanie,

- uprzejme wysłuchanie strony,

- bezstronne orzekanie.

Sędziowski etos, który jest nośnikiem zakorzenionych i aprobowanych w tej społeczności wartości, ma piękny i szlachetny rodowód. Budowały go wszystkie sędziowskie pokolenia.

Ujawnia się on przede wszystkim w sądzie, który jest faktycznie wspólnym domem. Tu spotykają się różne pokolenia. Są od siebie uzależnione. Wzajemnie też na siebie oddziałują.

Jest oczywiste, że następujące po sobie pokolenia różnią się od siebie, tak samo jak to, że istnieje spoiwo, które łączy sędziowskie pokolenia. Zapewnia trwałość tej społeczności.

To spoiwo tworzą i kształtują wartości, dzięki którym w procesie orzeczniczym można zapewnić zgodność pomiędzy ius a lex. Te wartości trzeba odróżnić od chwilowych obyczajów, które zmieniają się z pokolenia na pokolenie. Tych pierwszych trzeba strzec i je umacniać, a jednocześnie ze zrozumieniem i szacunkiem odnosić się do tych drugich.

Dlatego tak ważne są międzypokoleniowe relacje, z których w sposób naturalny wyłaniają się mistrz i uczeń. Międzypokoleniowa rozmowa wyjaśnia rodowód i znaczenie zbioru wartości, które są wyróżnikiem zasad funkcjonowania sędziowskiej społeczności.

Przede wszystkim, że przedmiotem zawodowej troski sędziego jest zawsze dobro najwyższej rangi – sprawiedliwość.

Ale ta rozmowa uświadamia, jakie zagrożenie w kontekście realizacji tego dobra wiąże się z koncepcją deontologii. Koncepcja ta zawiera wątki czysto legalistyczne, które uzasadniają, że „prawo wymaga jedynie niełamania swojej litery". Respektowanie tej prostej, a jednocześnie surowej, reguły ma czynić zadość wymogom moralnym, wymogom etycznym, ma koić i uspokoić sumienie.

Koncepcja deontologii zdejmuje z sędziego ciężar odpowiedzialności za stosowanie prawa, które ma cechę – iniuria.

Pozostawia jednak inny ciężar, i to na trwałe. Sędzia staje się jedynie narzędziem prawa, a nie jego wykonawcą.

W międzypokoleniowej rozmowie dopowiada się i uzasadnia, że nie ma wolności bez prawa, ale takiego prawa, które w swej treści respektuje uniwersalne wartości aksjologiczne. Oddzielenie prawa od aksjologii to ryzyko początkowo ograniczenia, a z czasem powolnego i systematycznego unicestwiania wolności jednostki. Unicestwianie wolności jednostki prowadzi zaś w efekcie do unicestwienia wolności społeczeństwa.

Rozmowa mistrza i ucznia wyjaśnia, że prawo, które jest synonimem ius, pozwala odnaleźć drogę w gmatwaninie różnych idei, ponieważ po imieniu nazywa to, co jest dobrem, i to, co jest złem.

Prawo stawia przed sędzią możliwość osiągnięcia wolności, z tym że wolność ta czyni go, i to w sposób szczególny, odpowiedzialnym za dokonywane wybory oraz czyny. Sprawiedliwość, tak jak dobro, nie jest jedynie abstrakcją. Przejawia się i konkretyzuje w czynach sędziego.

W międzypokoleniowej rozmowie pojawia się też pytanie bardzo istotne, a mianowicie, jak należy postępować wówczas, gdy w ocenie sędziego brakuje, i to oczywiście, zgodności pomiędzy ius a lex.

Sędzia pamięta, bo to jest element jego kultury prawnej, że starożytni Grecy, analizując naturę, sens, istotę prawa, stworzyli pojęcie „prawość". A Rzymianie dążenie do pełnej sprawiedliwości nazwali słusznością.

I Greków, i Rzymian w rozumieniu prawa łączyło – po pierwsze – to, iż prawo może wieść ku sprawiedliwości, a po drugie – to, że sprawiedliwość prawa w życiu urzeczywistnia przede wszystkim sędzia.

Dlatego relacja prawdy, sprawiedliwości, słuszności zawsze stanowi zagadnienie, które sięga istoty sądownictwa. I tego zagadnienia nie można rozstrzygnąć bez sędziowskiego aktywizmu.

Siedem prawd głównych

Sędziowski aktywizm prof. Janusz Trzciński ujmuje następująco.

Po pierwsze – nie podnoś do rangi dogmatu łacińskiej reguły dura lex sed lex.

Po drugie – odwołuj się do zasad ogólnych prawa, tych, które są nośnikiem uniwersalnych wartości humanistycznych osadzonych w tradycjach kultury prawnej (sprawiedliwość, słuszność, równość, dobro wspólne).

Po trzecie – sięgaj do uznanych precedensów.

Po czwarte – stosuj metody wykładni prawa, które będą chronić racjonalnie ukształtowane prawa i wolności jednostki.

Po piąte – nie posuwaj się zbyt daleko w korygowaniu prawodawcy.

Po szóste – postępuj tak, abyś uniknął zarzutu nihilizmu prawniczego oraz arbitralności w orzekaniu.

Po siódme – pamiętaj, że testem legalności przy rozstrzyganiu nie może być tylko wola sędziego.

Rozmowa mistrza i ucznia prowadzi do zgodnego uznania, że w procesie orzeczniczym duże znaczenie ma także sumienie. A to oznacza, że odsunięcie sumienia na bok jest formą sprzeniewierzenia się sędziowskiej przysiędze.

Sumienie jest dla sędziego źródłem informacji moralnej. A zatem źródłem rozpoznania wartości aksjologicznych. Umożliwia więc ocenę relacji pomiędzy ius a lex. Sumienie, będąc najwyższą subiektywną normą moralną, wyznacza sędziemu szczególne powinności związane z wykładnią i stosowaniem prawa.