Jedną z wielu kontrowersyjnych zmian, jakie przewiduje prezydencki projekt ustawy o Sądzie Najwyższym, jest wprowadzenie zasady orzekania przez składy sędziowsko-ławnicze w postępowaniach dyscyplinarnych przed SN oraz w sprawach ze skarg nadzwyczajnych. Głównym i godnym pochwały założeniem zarówno tych rozwiązań, jak i całego projektu jest „odbudowanie zaufania między obywatelami i organami wymiaru sprawiedliwości". Udział ławników w postępowaniach przedstawiony został jednak jako swoista legitymizacja władzy sądowniczej determinująca wiarygodność i sprawiedliwość orzeczeń wydawanych przez jej organy. Z czego wynika takie przeświadczenie?
Od konstytucji do zwykłych ustaw
Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jest jedną z form uczestnictwa narodu w sprawowaniu władzy publicznej. Zgodnie z art. 4 ust. 2 Konstytucji RP naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Reguła ta proklamowana jest expressis verbis w art. 182 Konstytucji RP, który jednak nie określa form realizacji i odsyła do ustawy.
Postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego w granicach określonych w ustawie. Kodeks postępowania cywilnego też przewiduje partycypację ławników w art. 47 § 2 oraz art. 509. Ze względu na znaczną swobodę ustawodawcy w kształtowaniu udziału czynnika obywatelskiego nowelizacją z 15 marca 2007 r. uchylono możliwość udziału ławników w procedurze karnej w postępowaniu uproszczonym i prywatnoskargowym. Ograniczono w ten sposób spektrum spraw rozpoznawanych z ich udziałem.
Tendencja do redukowania roli ławników dotknęła też procedurę cywilną. Ideą podjęcia tak daleko idących zmian było przede wszystkim usprawnienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, redukcja kosztów, a także zapewnienie fachowego składu orzekającego ze względu na coraz większą liczbę spraw o znacznym stopniu skomplikowania. W nich pomoc ławnika okazuje się wręcz zbędna.
W procedurze karnej udział czynnika społecznego przewidziany jest obecnie przy rozpatrywaniu spraw o zbrodnie, a więc najpoważniejszych.
