Złożony w Sejmie prezydencki projekt ustawy o Sądzie Najwyższym zawiera w rozdziale 10. wiele propozycji zmian, w tym do ustawy z 27 lipca 2001 r. –Prawo o ustroju sądów powszechnych (DzU z 2016 r. poz. 2062, ze zm.). Warto zastanowić się nad niektórymi, przede wszystkim tymi, które odnoszą się do gwarancji należnych sędziemu jako biernej stronie prowadzonego przeciwko niemu postępowania. Projektowane zmiany zmierzają bowiem do znaczącego zawężenia jednego z podstawowych konstytucyjnych praw – prawa do obrony (art. 42 ust. 2 konstytucji przewiduje, że: „Każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu").
Założenie z gruntu błędne
Uzasadnienie prezydenckiego projektu ustawy o Sądzie Najwyższym poza ogólnym stwierdzeniem o konieczności wprowadzenia zmian dotyczących postępowania dyscyplinarnego także wobec sędziów sądów powszechnych, nie wyjaśnia ich bliżej, wychodząc prawdopodobnie z założenia, iż ich powody są przedstawione w szczegółowym uzasadnieniu projektu poselskiego (zawetowanego), tym bardziej że ta część propozycji prezydenckich jest zbieżna z poselskimi.
Tymczasem w projekcie poselskim tkwi błędne założenie, jakoby w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Konstytucyjnego dominował pogląd o zupełnej odmienności przewinień dyscyplinarnych i przestępstw, co uzasadnia ich zróżnicowanie w regulacjach proceduralnych, zwłaszcza tych o charakterze gwarancyjnym. Uzasadnienie projektu poselskiego przywołuje szereg zarzuconych już dawno tez z wyroków trybunału strasburskiego (np. Raport Eggs przeciwko Szwajcarii z 1978 r., Kremzow przeciwko Austrii z 1990 r., Pellegrin przeciwko Francji z 1999 r.), z których miałoby wynikać, że art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka nie obejmuje praw cywilnych pracowników służby publicznej, w tym sędziów. Pominięte natomiast zostało przełomowe orzeczenie trybunału strasburskiego z 19 kwietnia 2007 r. w sprawie Vilho Eskelinen i inni przeciwko Finlandii, w którym trybunał stwierdził, że objęte treścią art. 6 konwencji wymogi rzetelnego procesu właściwe dla spraw cywilnych mają też zastosowanie do postępowań dyscyplinarnych wobec sędziów, pod warunkiem przewidzianej drogi sądowej (teza ta powtarzana była także w późniejszym orzecznictwie, np. Olujić przeciwko Chorwacji, Baka przeciwko Węgrom, Zolotukhin przeciwko Rosji).
Także orzecznictwo TK od początku stwierdzało, że rozdział II konstytucji („Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela") ma zastosowanie nie tylko w postępowaniach karnych w sensie stricte, bo zawarte w nim gwarancje odnoszą się „do wszelkich postępowań represyjnych, tzn. postępowań, których celem jest poddanie obywatela jakiejś formie ukarania lub jakiejś sankcji" (zob. wyroki Trybunału: K 41/97, K 22/00, K 47/05, K 39/07, SK 10/07). Do tej kategorii należą zarówno postępowania dyscyplinarne prowadzone przez korporacje zawodowe, jak i postępowania administracyjne w sprawie odpowiedzialności zawodowej osób wykonujących określone zawody zaufania publicznego (por. wyrok P 66/07). Należy podkreślić, że w orzecznictwie TK ukształtował się i utrwalił pogląd, iż art. 42 konstytucji odnosi się do postępowania represyjnego w ogólności, co jest pojęciem szerszym od postępowania karnego regulowanego w k.p.k. (por. wyrok SK 22/02, K 18/03). Przepis ten odnosi się do wszelkich postępowań represyjnych: penalnych (niezależnie od ich stadium) i innych (quasi-penalnych: np. dyscyplinarnych, czy przygotowujących do właściwego postępowania). Trybunał podkreślał w swoim orzecznictwie, że z punktu widzenia konstytucji zasadnicze znaczenie ma nie tyle „nazwa" danego postępowania, ile stwierdzenie, czy ze względu na charakter norm prawnych regulujących to postępowanie istnieje konieczność zastosowania do nich konstytucyjnych gwarancji dotyczących odpowiedzialności karnej (podobnie trybunał strasburski, np. w sprawach Menesheva przeciwko Rosji, Fankowicz przeciwko Polsce).
W kontekście najważniejszych proponowanych zmian procedury dyscyplinarnej wobec sędziów sądów powszechnych wskazać należy w pierwszej kolejności na przepisy (proponowane art. 80 § 2 da i 2e) dopuszczające tymczasowe aresztowanie obwinionego sędziego bez wysłuchania go przez sąd. Przepisy te nakazują sądowi dyscyplinarnemu podjęcie decyzji w kwestii zezwolenia na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowego aresztowania sędziego ujętego na gorącym uczynku dopuszczenia się enumeratywnie wymienionych przestępstw w ciągu 24 godzin od momentu wpłynięcia wniosku, o ile sędzia pozostaje zatrzymany. Jednocześnie nakładają na sąd obowiązek przesłuchania przed wydaniem uchwały m.in. sędziego, z tym że jego niestawiennictwo nie wstrzymuje rozpoznania wniosku. Może zatem dojść do sytuacji, gdy sędzia, nawet pozostając zatrzymanym, nie zostanie doprowadzony do sądu celem przesłuchania przed ewentualnym zastosowaniem tymczasowego aresztowania, a decyzja co do jego zastosowania zapadnie pod jego nieobecność. Taki stan niewątpliwie naruszać będzie jedną z podstawowych wolności konstytucyjnych (art. 41 ust. 3 konstytucji), bo każdy zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin przekazany do dyspozycji sądu. Taki sam obowiązek wynika z art. 5 ust. 3 europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka („Każdy zatrzymany lub aresztowany powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią"), a art. 249 § 3 k.p.k. nakazuje wprost przesłuchanie oskarżonego przed zastosowaniem środka zapobiegawczego. Bez przesłuchania oskarżonego niemożliwe jest zastosowanie środków zapobiegawczych (post. SA w Warszawie, II AKz 128/12).
