Wolnoć, fotografie, w swoim kraju

Pod pojęciem „prawa panoramy", zwanego też „wolnością panoramy", rozumie się zbiór wyjątków w prawie autorskim umożliwiających rozpowszechnianie utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku. W Polsce wolność panoramy obowiązuje na mocy art. 33 pkt 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zasada ta w krajowych porządkach prawa autorskiego na całym świecie może być określona inaczej niż w prawie polskim, a w niektórych państwach w ogóle nie obowiązuje. Przykładem jest chociażby Francja. Na rozpowszechnianie fotografii przedstawiającej oświetloną wieżę Eiffla koniecznie jest uzyskanie licencji. Autorskie prawa majątkowe do architektonicznej ikony Paryża wprawdzie wygasły, lecz znaleziono sprytny sposób, by niejako „wskrzesić" wieżę Eiffla jako źródło potencjalnych przychodów z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu, za który uznano zainstalowane na zabytku oświetlenie. W konsekwencji bez uzyskania licencji można legalnie rozpowszechniać jedynie fotografie nieoświetlonego budynku.

Nie tylko co, ale i skąd

Dany utwór będzie objęty prawem panoramy, tylko jeśli znajduje się w publicznie dostępnym miejscu „na stałe". Interpretacja tego warunku stała się przedmiotem kontrowersji w procesie sądu niemieckiego. Rozważano w nim legalność rozpowszechniania pocztówek z widokiem Reichstagu „opakowanego" w srebrzysty materiał udrapowany za pomocą lin przez Christo i Jeanne Claude (sprawa Christo and Jeanne – Claude Javacheff v. INFO+BILD Gbr). Niemiecki sąd uznał, że „opakowanie" stanowiło utwór, a ponadto, ze względu na tymczasowość instalacji, odmówił istnienia podstaw do zastosowania omawianej postaci dozwolonego użytku.

Kolejna kontrowersja dotycząca zakresu prawa panoramy odnosi się do przesłanki „wystawienia utworu na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach" itp. Czy warunek ten dotyczy jedynie miejsca położenia utworu, czy także miejsca, z którego dochodzi do wykonania fotografii? I w tej kwestii miał okazję wypowiedzieć się sąd niemiecki – na kanwie sprawy dotyczącej fotografii znanego budynku (Hundertwasserhaus), która została wykonana z balkonu prywatnego mieszkania. W orzeczeniu opowiedziano się za interpretacją, że wymóg powszechnej dostępności odnosi się także do miejsca usytuowania fotografującego. Jak twierdzi w książce pt. „Zabawy z prawem autorskim" specjalista w dziedzinie prawa autorskiego prof. Ryszard Markiewicz:

„Na gruncie prawa polskiego można by bronić stanowiska przeciwnego – ograniczenie treści prawa autorskiego odnosi się do lokalizacji utworu, a nie zawiera żadnego wymogu ani co do sposobu, ani co do miejsca, z którego fotografia ma być dokonana. Biorąc pod uwagę cel tego przepisu, a także treść art. 35 pr. aut. można przyjąć wykładnię bardziej restrykcyjną (zawężającą) – zgodną z rozstrzygnięciem niemieckim".

Z kolei w Stanach Zjednoczonych wolności panoramy zawężona jest do fotografowania budynków. W sprawie Frank Gaylord v. United States przedmiotem rozważań była legalność rozpowszechniania na znaczku pocztowym zdjęcia przedstawiającego pomnik weteranów wojny koreańskiej (autorstwa Franka Gaylorda). I sąd uznał wykorzystanie wizerunku pomnika bez uzyskania licencji od autora monumentu za bezprawne, bo pomnik jako utwór niemieszczący się w kategorii budynku nie korzystał z wyłączenia w ramach wolności panoramy.

Spór o Chrystusa

Co ciekawe, do sporu doszło też w Brazylii, w której przyjęto szeroko prawo panoramy (art. 48 brazylijskiej ustawy z 19 lutego 1998 r. o prawach autorskich i prawach pokrewnych stanowi, że utwory zamieszczone na stałe w miejscach publicznych mogą bez ograniczeń być przedstawiane na obrazach, rysunkach, fotografiach i utworach audiowizualnych. Swego czasu rzymskokatolicka archidiecezja Rio de Janeiro zgłaszała roszczenia z tytułu rzekomego naruszenia autorskich praw majątkowych do słynnego pomnika Chrystusa Odkupiciela, którego miało dopuścić się studio filmowe Columbia Pictures poprzez wykorzystanie wizerunku posągu w filmie katastroficznym „2012" bez uzyskania licencji od archidiecezji.

Należy pamiętać, że swoboda rozpowszechniania fotografii objęta prawem panoramy może być ograniczona poprzez ochronę praw wyłącznych do znaku towarowego. Właściciele rozpoznawalnych budynków mogą dążyć do ograniczenia swobody fotografów poprzez zastrzeżenie znaku towarowego w postaci charakterystycznej bryły budynku. Przykładowo Sydney Opera House Trust, zarządzająca słynnym budynkiem opery w Sydney, zastrzegła jego wizerunek jako chroniony znak towarowy, by w ten sposób ograniczyć komercyjne wykorzystanie obrazów przedstawiających ikoniczną budowlę. W 2007 r. reporter Simon Phipps umieścił wykonane przez siebie zdjęcie budynku opery w serwisie iStockPhoto.com, w którym można zakupić licencje na dalsze wykorzystanie fotografii. Serwis iStock odrzucił jednak zdjęcie, powołując się na zastrzeżone prawa własności intelektualnej. Fotograf dowiedział się później, że uprawniony Sydney Opera House Trust sprzeciwia się jakiemukolwiek komercyjnemu wykorzystaniu fotografii przedstawiających budynek opery w Sydney.

W Polsce podobne prawa zastrzega sobie zarząd Pałacu Kultury i Nauki Sp. z o.o. do wizerunku architektonicznej ikony stolicy.

Raport Julii Redy

W Unii Europejskiej dyrektywa 2001/29/WE z 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym pozostawia decyzji państw członkowskich kwestię wprowadzenia klauzuli wolności panoramy do praw regulujących własność intelektualną. W związku z powyższym w państwach członkowskich UE przyjęto zróżnicowane rozwiązania.

Wolność panoramy, przyjęta w większości państw europejskich, w tym w Polsce, spotkała się ostatnio z istotnym zagrożeniem. W trakcie prac nad tzw. raportem Redy, przygotowanym przez niemiecką eurodeputowaną Julię Redę z Partii Piratów w związku z planowaną modernizacją przepisów o prawach autorskich w Unii Europejskiej, zaproponowano poprawkę wyłączającą możliwość stosowania prawa panoramy w porządkach prawa autorskiego wszystkich państw członkowskich UE. Propozycję poddano pod głosowanie i 9 lipca 2015 r. znaczącą większością głosów udało się (zapewne przy uwzględnieniu szerokich konsultacji społecznych) obronić stan obecny, czyli swobodę decydowania państw członkowskich w kwestii wprowadzenia klauzuli wolności panoramy.

Drony, fotografie, prawo autorskie...

Jeśli posługujemy się dronem, który automatycznie wykonuje zdjęcia terenu, to nasuwa się pytanie, czy powstałe zdjęcia są utworami, a jeśli tak, to kto jest ich autorem, a także czy dotyczy ich prawo panoramy.

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że twórcą utworu może być tylko człowiek, w związku z czym zdjęcia wykonane przez zwierzę albo maszynę utworu nie stanowią. W tym kontekście warto przypomnieć sprawę tzw. selfies wykonanych przez małpę aparatem fotografa Davida Slatera, który wystąpił przeciw rozpowszechniającej fotografie Wikimedii z roszczeniami za rzekome naruszenie praw autorskich. Ponieważ zdjęcie zostało wykonane przez zwierzę, ostatecznie fotografiom odmówiono ochrony prawnoautorskiej.

W związku z powyższym zdjęcia wykonane automatycznie przez drona w trakcie lotu nie stanowią utworu i nie są chronione przez prawo autorskie. O istnieniu utworu i autorstwie zdjęć wykonanych przez dron można by mówić, gdyby jego operator kierował sposobem wykonania fotografii (wysokość, kadr, filtry, oświetlenie, dobór przedmiotu, timing) i w ten sposób nadałby jej swoje piętno twórcze. Prof. Ryszard Markiewicz wyróżnia następujące płaszczyzny przesłanek twórczości w fotografii:

a) przedmiot fotografowany – chodzi tu o kompozycję obiektu zdjęcia (ustawienie, oświetlenie),

b) wykonywanie zdjęcia (moment fotografii – timing, miejsce, skąd wykonywane jest zdjęcie, technika, światło, ostrość, filtry),

c) fazę obróbki zdjęcia (naświetlanie, retusz, kadrowanie, technika wywoływania).

Autor „Zabaw z prawem autorskim" podkreśla także, że „z reguły przy kwalifikowaniu fotografii jako utworu sądy nie biorą pod uwagę każdej pojedynczej wskazanej tu sfery, lecz raczej łączą je przy wskazywaniu podstaw rozstrzygnięcia – co niewątpliwie zamazuje wyrazistość ocen co do ochrony autorskiej".

Wykonując i rozpowszechniając zdjęcia wykonane dronem, należy pamiętać także o prawnej ochronie wizerunku osób fizycznych. Zgodnie z art. 81 pr. aut. rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej, chyba że osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie i nie zastrzegła braku zezwolenia. Przepis przewiduje ponadto jeszcze dwa wyjątki od tej zasady:

1) rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

2) rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Konsekwentnie rozpowszechnianie zdjęć lub filmów wykonanych dronem przy zachowaniu powyższych warunków nie wymaga uzyskania zezwolenia osób przedstawionych. Należy jednak pamiętać, że przy filmowaniu lub fotografowaniu wydarzeń artystycznych rozpowszechnianie powstałych utrwaleń może ograniczyć kwestia ochrony praw autorskich do wykonywanych utworów.

... i prawo panoramy

Niezależnie od tego, czy wykonana podczas lotu dronem fotografia (lub film) obiektów znajdujących się w ogólnodostępnej przestrzeni będzie stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego, jej rozpowszechnianie może naruszać prawa autorskie innych podmiotów.

O potencjalnym naruszeniu praw autorskich może być mowa, gdy rozpowszechniamy utrwalenie (fotografię/film) utworów, które wprawdzie są wystawione w ogólnie dostępnych miejscach, lecz ma to miejsce w państwie, w którym nie obowiązuje wolność panoramy, albo gdy wykroczymy poza ramy tej postaci dozwolonego użytku.

Aby skorzystać z dobrodziejstwa prawa panoramy w Polsce należy pamiętać, że zgodnie z art. 33 pkt 1 pr. aut. utrwalone i rozpowszechniane przez nas utwory muszą być wystawione w sposób stały na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach. Istotne jest, że pojęcie miejsca „ogólnie dostępnego" ma szerszy zakres niż pojęcie przestrzeni publicznej, gdyż ogólnie dostępny może być także teren prywatny, na który wstęp nie został w żaden sposób ograniczony i do którego każdy ma dostęp. Jednocześnie sam fakt, że na dany teren można uzyskać dostęp np. za pomocą drona, nie czyni go miejscem ogólnie dostępnym w myśl cytowanego przepisu. Wprowadzając dozwolony użytek w postaci prawa panoramy, ustawodawca miał bowiem na względzie zwykłych użytkowników tych miejsc (ludzi), a nie specjalistyczne urządzenia lotnicze o pierwotnie wojskowym przeznaczeniu. Finalnie należy więc przyjąć, że zakres dozwolonego użytku zwanego prawem panoramy jest dokładnie taki sam w odniesieniu do fotografii lub filmów wykonywanych za pomocą dronów jak w przypadku utrwaleń wykonywanych przez ludzi za pomocą zwykłych aparatów fotograficznych lub kamer. Ostateczne granice dozwolonego użytku w każdym przypadku wyznacza nakaz, aby nie naruszał on normalnego korzystania z utworu lub nie godził w słuszne interesy twórcy (art. 35 pr. aut.).

Ksenia Poczobut Odlanicka, Kancelaria Krüger & Partnerzy Adwokaci

Komercyjne loty dronem

Obowiązki prawne spoczywające na operatorze będą się różnić w zależności od rodzaju lotu i drona:

1) loty komercyjne/niekomercyjne;

2) w zasięgu wzroku/ poza zasięgiem wzroku;

3) loty dronami do 25 kg masy startowej/powyżej 25 kg masy startowej;

4) loty w przestrzeni kontrolowanej/niekontrolowanej.

Wykonywanie lotów dronem w celach innych niż rekreacyjny i sportowy wymaga od operatora uzyskania dokumentu potwierdzającego, że potrafi w sposób bezpieczny sterować urządzeniem. Wymagane jest także przeprowadzenie badania lotniczo-lekarskiego oraz ubezpieczenie.