Art. 60 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego reguluje sytuację alimentacyjną w przypadku orzeczenia rozwodu z winy jednego z małżonków. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Podkreślić należy, że – w odróżnieniu od sytuacji unormowanej w art. 60 § 1 k.r.o. – małżonek niewinny, formułując roszczenie alimentacyjne przeciwko małżonkowi uznanemu za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, nie musi wykazywać niedostatku, co jest wyrazem uprzywilejowania małżonka niewinnego. Celem tej regulacji jest zapobieżenie sytuacji, w której rozwód miałby spowodować pogorszenie w istotny sposób sytuacji materialnej małżonka niewinnego.
Jakie potrzeby
Środkiem do osiągnięcia tego celu jest roszczenie przyznane małżonkowi niewinnemu o przyczynienie się małżonka uznanego za wyłącznie winnego w odpowiednim zakresie do zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb, chociażby nie znajdował się w niedostatku. Zakres, w jakim to ma nastąpić, określa z jednej strony stopień pogorszenia się sytuacji materialnej małżonka niewinnego, a z drugiej strony zasady słuszności, gdyż zasady te mogą w sposób prawidłowy wyważyć rozstrzygnięcie, jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za „odpowiedni". Z reguły będzie on pomiędzy granicą, poniżej której leży niedostatek, a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga rozwiedzionych małżonków. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie sięga tak daleko, aby miał on zapewnić byłemu małżonkowi równą stopę życiową, jednakże nie jest przy tym ograniczony do zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art. 60 § 1 k.r.o. (wyrok SN z 7 maja 1998 r., sygn. III CKN 186/98.
Zadanie sądu
Sąd analizuje sytuację materialno – finansową małżonka niewinnego po orzeczeniu rozwodu i odniesie ją do sytuacji hipotetycznej, zakładającej położenie małżonka niewinnego w okolicznościach prawidłowego funkcjonowania małżeństwa (wyrok SN z 28 października 1980 r., sygn. III CRN 222/80; wyrok SN z 13 stycznia 2000 r., sygn. II CKN 673/98). Sąd ustala w ten sposób zakres pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego, co może polegać na zmniejszeniu ilości środków stojących do dyspozycji małżonka, jak również na zwiększeniu się jego usprawiedliwionych potrzeb, konieczne jest przy tym, by pogorszenie to wystąpiło na skutek rozwodu (wyrok SN z 15 lipca 1999 r., sygn. I CKN 415/99). Przy ocenie zakresu pogorszenia wskutek rozwodu sytuacji małżonka niewinnego należy też uwzględnić jego uprawnienia do korzystania z wkładu drugiego małżonka w zaspokajanie potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.), który zakłada hipotetyczny stan prawidłowego funkcjonowania małżeństwa w sferze majątkowej i wprowadza zasadę równej stopy życiowej małżonków. Przyjęcie za podstawę ustalania obowiązku alimentacyjnego małżonka wyłącznie winnego stanu rzeczywistego preferowałoby w istocie postępowanie naganne, skoro brak dbałości o rodzinę w okresie istnienia małżeństwa zmniejszałyby w przyszłości obciążenia osoby winnej (wyrok SN z 27 listopada 1998 r., sygn. III CKN 880/98).
Zarówno z treści art. 60 § 1 k.r.o. (małżonek rozwiedziony może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego), jak i z art. 60 § 2 k.r.o. (sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec) wynika, iż sąd orzeknie o przyznaniu alimentów tylko na wniosek jednego z małżonków, nie ustali zaś obowiązku alimentacyjnego z urzędu. Małżonek domagający się pomocy finansowej po rozwodzie musi zatem takie żądanie zgłosić w toku procesu. Sam wniosek w tym zakresie nie powoduje jednak, że sąd alimenty orzeknie i to zarówno w przypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód bez orzekania o winie lub z winy obydwojga małżonków, jak i w sytuacji stwierdzenia wyłącznej winy jednego z małżonków. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie istnieje obligatoryjnie w każdym bez wyjątku przypadku, gdy tylko spełnione są ogólne przesłanki określone w art. 60 § k.r.o. (wyrok SN z 15 lutego 2001 r., sygn. II CKN 391/00). Ustawodawca dał wyraz pewnej swobodzie sędziowskiej, która pozwoli sądowi na oddalenie powództwa, jednakże tylko wyjątkowo, gdy będą przemawiały za tym konkretne, bardzo ważne powody. Przy ustaleniu istnienia i zakresu obowiązku alimentacyjnego w stosunku do małżonka znaczenie ma nie tylko sytuacja uprawnionego, ale także sytuacja zobowiązanego. Nie sposób bowiem przyjąć istnienia obowiązku alimentacyjnego, gdy poziom życia obojga rozwiedzionych małżonków jest zbliżony. Okoliczność, że poziom ten jest w odniesieniu do obu stron niesatysfakcjonujący, nie oznacza powstania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do małżonka, który czuje się pokrzywdzony (wyrok SN z 16 maja 2000 r., sygn. IV CKN 1222/00). Sąd Najwyższy wskazał również, że zniesienie wspólności ustawowej małżeńskiej i pobieranie przed rozwodem oraz po rozwodzie wynagrodzenia przez małżonka niewinnego rozkładu pożycia może być podstawą oddalenia żądania zasądzenia na jego rzecz alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. (wyrok SN z 8 lutego 2000 r., sygn. I CKN 1276/99).
Nowy związek
Norma art. 60 § 3 k.r.o. wprowadza generalną zasadą terminu wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego wobec małżonka rozwiedzionego, zgodnie z którą obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Dotyczy to zarówno sytuacji, kiedy małżonkowie uzyskali rozwód bez orzekania o winie lub z orzeczeniem o winie obydwojga, jak również, gdy rozwód orzeczony został z wyłącznej winy jednego z małżonków. Zaznaczyć wypada, iż nie powoduje wygaśnięcia obowiązku dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu pozostawanie w konkubinacie przez uprawnionego do alimentacji rozwiedzionego małżonka (wyrok SN z 10 lipca 1998 r., sygn. I CKN 788/97). Okoliczność ta ma jednak istotne znaczenie dla sędziowskiej oceny zgodności dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami współżycia społecznego.