Kilka tygodni temu, zapytany w jednym z programów telewizyjnych o stan stosunków amerykańsko-polskich, odpowiedziałem: „Jest gorzej, niż się panom wydaje". Nie chciałem wówczas uzasadniać tego twierdzenia, gdyż wymagałoby to odwołania się do kwestii znanych mi z prywatnych rozmów z amerykańskimi urzędnikami w Waszyngtonie. Stopniowo jednak media ujawniają najważniejsze elementy ciągu zdarzeń i czuję się zwolniony z wymogu zachowania dyskrecji.
Zaczynając od konkluzji, mogę z pełną odpowiedzialnością i na podstawie znajomości spraw stwierdzić, że sytuacja jest bardzo zła i stanowi zagrożenie nie tylko w aspekcie politycznym, lecz przede wszystkim dla bezpieczeństwa naszego państwa. I nie jestem w tym przekonaniu odosobniony. Jak skomentował obecne wydarzenia ważny polski polityk prawicowy: „I pomyśleć, że jeszcze niedawno naszym najważniejszym problemem był San Escobar...".
Najgorsza taktyka
Relacje polsko-żydowskie czy polsko-izraelskie to kwestia moralna, ale ich pogorszenie samo w sobie nie naraża Polski na zagrożenie. Zupełnie inne znaczenie mają jednak stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Jest kwestią oczywistą, że jest to jedyny kraj, na który moglibyśmy realnie liczyć, gdybyśmy potrzebowali pomocy. Europejskie siły wojskowe przechodzą kolejną fazę zmiany terminologii bez zwiększenia potencjału militarnego, a wizja żołnierzy Bundeswehry maszerujących przez Polskę, by powstrzymać agresorów ze Wschodu wymaga wyobraźni, jaką mało kto dysponuje.
W przeszłości wielokrotnie pozwalaliśmy sobie na czyny i gesty wystawiające na próbę cierpliwość Waszyngtonu. To przecież doradca poprzedniego prezydenta Polski deklarował, że wraz ze swym pryncypałem lecą za ocean, by wyśmiać lokatora Białego Domu. Polska tromtadracja sięgnęła wówczas wyżyn, ale obecnie jesteśmy świadkami wydarzeń znacznie większego kalibru.
Nie jest moją sprawą ocena nowelizacji ustawy o IPN. Z takich czy innych przyczyn Waszyngton uznał jednak, że proponowane przepisy nie dadzą się pogodzić ze współczesnymi normami wolności słowa i zagrażają także obywatelom amerykańskim. Swoje wątpliwości przedstawiał w Warszawie ambasador USA, przedstawiał pełnomocnik ds. Holokaustu, przedstawiali inni ważni urzędnicy amerykańscy. Można było nie zgadzać się z ich argumentacją, ale należało podjąć poważny dialog z Ameryką. Natomiast najgorszą taktyką w stosunku do wielkiego mocarstwa jest lekceważenie. A polscy oficjele przyjęli taką właśnie postawę.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych potrzebowało ponoć prawie dwóch tygodni, by przekazać innemu ministerstwu ważną informację dotyczącą formalnych zastrzeżeń Waszyngtonu. Ale przecież nawet bez tej notatki dla wszystkich było oczywiste, że Amerykanie zgłaszają poważne i umotywowane uwagi. Musieli to wiedzieć nasi dyplomaci i z pewnością informowali polskie instytucje. Wtedy jednak w Warszawie dało o sobie znać przekonanie, że „Polska jest zbyt ważna, by upaść", czyli zbyt jakoby ważna jako sojusznik Stanów Zjednoczonych, by stracić swój preferencyjny status w Waszyngtonie. I to zadufanie legło u podstaw dalszych wydarzeń.
Gdy ustawa o IPN czekała na podpis prezydenta, o rozmowę z nim poprosił sekretarz stanu USA Rex Tillerson. Chciał zapewne przekonywać go do wstrzymania się z decyzją. Prezydentowi rozmowa taka byłaby nie na rękę. Rozumiał, że musi podpisać ustawę, i nie wiedział, jak odmówić spodziewanej prośbie tak potężnej postaci. Mógł jednak uciec się do dowolnego wariantu „choroby dyplomatycznej": ataku wyrostka czy choćby dramatycznej interwencji stomatologicznej. Zamiast tego stronie amerykańskiej przekazano, że Tillerson jest za mało ważny na rozmowę z polskim prezydentem.
Mniejsza o to, że kilka tygodni wcześniej prezydent Duda przyjął u siebie tego samego sekretarza stanu i że na świecie niewielu jest przywódców, którzy nie chcieliby odbyć rozmowy z Tillersonem. Ważne jest co innego: ostentacyjne okazanie lekceważenia amerykańskiej administracji. I przekonanie, że można to czynić bez konsekwencji.
Odwołane zaproszenia
Z racji pełnionej funkcji Tillerson poczuł się dotknięty i szybko to okazał. Nie znam oczywiście oryginalnego tekstu tajnej depeszy, o której rozpisują się media, a w której to ambasada polska opisywała stosunek Białego Domu i Departamentu Stanu do Polski oraz jej przedstawicieli. Ale wiem z całą pewnością od znających problem Amerykanów, że jest nawet gorzej, niż wynika to z publicznych enuncjacji. Polska placówka i polscy dyplomaci są ignorowani nie tylko przez urzędników amerykańskich, ale i przez gorliwie imitujących to postępowanie dyplomatów innych państw, w tym uchodzących za przyjazne nam.
To prawda, że w najbliższym czasie nie były planowane wizyty prezydenckie i żadna z nich nie została odwołana. Ale do USA miał się udać premier i zabiegał o spotkanie z wiceprezydentem Mikiem Pencem. Oczywiście nic z tego nie wyszło. I jest faktem, że delegacja polska z premierem na czele miała uczestniczyć w kongresie AIPAC, najważniejszej i najpotężniejszej proizraelskiej organizacji lobbystycznej w USA. Prezydent USA, premier Izraela i premier Polski – i tylko oni, wspólnie występujący przed takim audytorium. Tak być mogło, ale nie było, gdyż wszystkie zaproszenia dla polskich gości zostały wycofane.
Jest sprawą oczywistą, że rzecznik Departamentu Stanu nie może potwierdzić doniesień o sankcjach dyplomatycznych wobec oficjalnych przedstawicieli sojuszniczego państwa. Ale dziękować należy za obecność w Waszyngtonie generalnego dyrektora w Departamencie Stanu Wessa Mitchella, do którego pielgrzymują obecnie jeden po drugim goście z Polski, bo w administracji tylko on jest jeszcze gotów rozmawiać z wysłannikami Warszawy.
Polscy wysocy urzędnicy przyjęli nieprzystającą do ich funkcji postawę zasłaniania oczu i deklarowania, że świata dookoła nie ma. Nie widać też żadnych działań, by przekonać do Polski, jeśli już nie Biały Dom, to chociaż amerykańską opinię publiczną. To oczywiste, że nie możemy i nie potrafimy zrobić tego sami. Ale państwo, a także Polska Fundacja Narodowa, mają dość środków, by wynająć czołową firmę PR w Stanach i pierwszorzędną kancelarię prawniczą, by wspólnie zadbały o poprawę i ochronę wizerunku Polski. To zaś, choć nie od razu, przełoży się na zmianę nastawienia członków Kongresu, wyborców, części przynajmniej ważnych graczy medialnych.
Jest bowiem o co walczyć i walkę taką należy koniecznie podjąć. Jak wiadomo, finansowanie obecności wojsk amerykańskich w Polsce nie jest stałą pozycją budżetową i podlega periodycznemu odnawianiu. Dążymy też do tego, by ta obecność była coraz bardziej znacząca. Kto rozsądny może obecnie wierzyć w przychylność Kongresu dla Polski? I kto mógłby lobbować kongresmenów i senatorów w sytuacji, gdy polscy dyplomaci nie mogą liczyć na żadne względy czy choćby na wspólne wyjście na drinka?
Nie jest żadną tajemnicą, że z punktu widzenia strategicznych interesów USA wojska amerykańskie mogą równie dobrze stacjonować w Polsce, jak i na przykład w Rumunii czy w innym kraju, który przyjmie je bez wahania. To nam zależy na obecności amerykańskiej na naszej wschodniej granicy – dla Waszyngtonu ich rozlokowanie w innym państwie jest nawet korzystniejsze, gdyż minimalizuje negatywną reakcję Moskwy. I nie zmienia tego gotowość firm amerykańskich do sprzedania Polsce drogiego sprzętu wojskowego, bo to zupełnie odrębna procedura.
Wycofanie wojsk amerykańskich z Polski byłoby klęską wizerunkową, ale przede wszystkim drastycznie obniżyłoby poziom naszego bezpieczeństwa. Nie, Polska jest zbyt ważna, by stracić wszystko, co z takim trudem budowała od 1989 r.
Nowe problemy
I jeszcze jedna kwestia. Zbliża się koniec misji obecnego ambasadora USA w Warszawie. Nie odniósł wielkich sukcesów, zraził wiele ważnych osób – ale starał się zachować formy. To zawodowy dyplomata, któremu zależy na dalszej karierze. Jego następczynią ma być Georgette Mosbacher, osoba z górnych warstw elity nowojorskiej. Gdy ktoś pamięta słynną „mapę świata" z pisma „New Yorker" – ogromny Manhattan, minimalny Brooklyn czy New Jersey i dalej nic – ten rozumie, jak nowojorczycy postrzegają siebie samych. A gdy należy się do elity tego miasta, to wyżej naprawdę nie ma już nic.
Mianowanie pani Mosbacher było pomyślane jako wyróżnienie dla Polski. Mając numery telefonu do wszystkich liczących się osób w Waszyngtonie, w tym do samego prezydenta, mogła pomóc nam załatwić najważniejsze sprawy: polityczne, wojskowe, gospodarcze. Teraz jednak błogosławieństwo przerodziło się w klątwę. Bo pani Mosbacher nie będzie się hamować, nie będzie zważać, jak publiczne wypowiedzi wpłyną na jej dalszą karierę. Usłyszymy wiele niemiłych słów, usłyszą je najważniejsze osoby w państwie. Stąd tylko krok do kolejnych dąsów, obrażania się i wplątywania w sytuacje bez wyjścia.
Są osoby, które uważają, że Ameryka nie jest nam potrzebna i nie powinniśmy się na nią oglądać. Ale nawet oni nie są w stanie wskazać, na kogo w takim razie mamy się orientować w kwestii bezpieczeństwa: na Niemcy, Francję, Włochy? Czy też w ogóle nie potrzebujemy żadnego sojusznika, bo nikt nam znikąd nie zagraża? Polska jest zbyt ważna, by nawet zadawać takie pytania.
Autor wykłada na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego
