500plus: jakie zmiany wprowadza ustawa

Ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (ustawa 500+), która – z wyjątkiem obowiązującego już art. 53 – wejdzie w życie 1 kwietnia 2016 r., nie tylko zawiera nowe regulacje ustalające warunki nabywania prawa do świadczenia wychowawczego oraz zasady przyznawania i wypłacania tego świadczenia, lecz także wprowadza zmiany w 17 innych, obowiązujących już ustawach, które dotyczą m.in. świadczeń rodzinnych, pomocy społecznej, systemu pieczy zastępczej i ochrony danych osobowych.

Ujednolicenie przepisów

W art. 2 pkt 1 ustawy 500+, ustalając definicję dochodu, odwołano się do dochodu w rozumieniu przepisów o świadczeniach rodzinnych. Regulacje zawarte w ustawie 500+ spowodowały jednak także zmiany dostosowawcze w innych ustawach. Przykładowo, od 1 kwietnia 2016 r., zgodnie ze zmienioną ustawą o świadczeniach rodzinnych, pojęcie „instytucja zapewniająca całodobowe utrzymanie" będzie oznaczać dom pomocy społecznej, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, areszt śledczy, zakład karny, szkołę wojskową lub inną szkołę, jeżeli instytucje te zapewniają nieodpłatnie pełne utrzymanie.

Z zakresu tego pojęcia wyłączono natomiast zakład opiekuńczo-leczniczy, zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy oraz placówkę opiekuńczo-wychowawczą. Tak, jak ma to miejsce w przypadku świadczenia wychowawczego, w razie marnotrawienia świadczeń rodzinnych lub wydatkowania ich niezgodnie z przeznaczeniem można będzie przekazywać je także w formie opłacania usług.

Przykład:

Załóżmy, że świadczenie pielęgnacyjne, przewidziane w ustawie o świadczeniach rodzinnych, przysługuje za niepełny miesiąc kalendarzowy. Obecnie w takiej sytuacji należność tę wypłaca się w wysokości 1/30 świadczenia za każdy dzień, z zaokrągleniem do 10 groszy w górę. Po zmianach należność za niepełny miesiąc będzie się ustalać przez podzielenie kwoty tego świadczenia przez liczbę wszystkich dni kalendarzowych w danym miesiącu, a następnie pomnożenie otrzymanej kwoty przez liczbę dni kalendarzowych, za które przysługuje ta należność, czyli postępując tak, jak przy obliczaniu świadczenia wychowawczego zgodnie z ustawą 500+.

Zmiany dostosowawcze zawarto także w ustawie o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (m.in. w zakresie definicji) oraz w ustawie o Karcie Dużej Rodziny.

W celu umożliwienia wykonywania zadań wynikających z ustawy 500+ w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych przewidziano, że wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) i marszałkowi województwa – w celu weryfikacji danych dotyczących osób ubiegających się o świadczenie wychowawcze, osób pobierających to świadczenie oraz członków ich rodzin – będą udostępniane dane gromadzone w Elektronicznym Krajowym Systemie Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności.

Natomiast zgodnie ze zmianami wprowadzonymi w ordynacji podatkowej wójtowi lub marszałkowi województwa – w zakresie prowadzonych postępowań o przyznanie świadczenia wychowawczego – organy podatkowe będą udostępniać informacje zawarte w aktach spraw podatkowych oraz informacje o numerach rachunków bankowych podatników.

Przeprowadzenie wywiadu

Obecnie, na podstawie art. 23 ust. 4a ustawy o świadczeniach rodzinnych, w sytuacji, gdy w stosunku do osoby ubiegającej się o świadczenia rodzinne wystąpią wątpliwości dotyczące samotnego wychowywania dziecka, wójt właściwy ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby może przeprowadzić wywiad. Od 1 kwietnia 2016 r. zrezygnowano z tego rozwiązania.

Wójt może również zwrócić się do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej, w związku z czym w uzasadnieniu projektu ustawy 500+ stwierdzono, że dwa narzędzia weryfikacji uprawnień (czyli wywiad z przepisów o świadczeniach rodzinnych i wywiad z przepisów o pomocy społecznej) są niecelowe. Pozostawiono zatem tylko jedno narzędzie – rodzinny wywiad środowiskowy, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej.

Przykład:

Jeżeli w stosunku do osoby ubiegającej się lub pobierającej świadczenie pielęgnacyjne wystąpią wątpliwości dotyczące sprawowania opieki, wójt może zwrócić się do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego w celu weryfikacji tych okoliczności. Ustalając prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, wójt zwraca się o przeprowadzenie wywiadu w tym zakresie. W regulacjach dodanych ustawą 500+ przewidziano m.in., że jeżeli osoba ubiegająca się bądź pobierająca świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy uniemożliwi przeprowadzenie takiego wywiadu lub nie udzieli podczas tego wywiadu wyjaśnień co do objętych nim okoliczności, spowoduje to odpowiednio odmowę przyznania wskazanej wyżej należności lub zawieszenie jej wypłaty.

Konsekwencją zmian dotyczących rodzinnego wywiadu środowiskowego przewidzianych w ustawie 500+ były odpowiednie modyfikacje ustawy o pomocy społecznej. W art. 107 tej ustawy wskazano, że rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się również u osoby:

- ubiegającej się o świadczenie pielęgnacyjne lub pobierającej to świadczenie – w celu weryfikacji wątpliwości dotyczących okoliczności związanych z niepodejmowaniem lub rezygnacją z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej oraz sprawowaniem faktycznej opieki nad osobą, na którą ubiega się lub pobiera świadczenie pielęgnacyjne,

- ubiegającej się o specjalny zasiłek opiekuńczy lub pobierającej to świadczenie – w celu weryfikacji okoliczności dotyczących spełniania warunku niepodejmowania lub rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej oraz sprawowania faktycznej opieki nad osobą, na którą ubiega się lub pobiera specjalny zasiłek opiekuńczy,

- ubiegającej się o świadczenie wychowawcze lub pobierającej to świadczenie – w celu weryfikacji wątpliwości dotyczących sprawowania opieki nad dzieckiem, wydatkowania świadczenia wychowawczego niezgodnie z celem lub marnotrawienia tego świadczenia.

W sprawach tych trzeba będzie wypełniać odpowiednie części kwestionariusza wywiadu.

Uchylenie art. 23 ust. 4a ustawy o świadczeniach rodzinnych spowodowało także konieczność zmiany w ustawie o systemie oświaty, w której powoływano się na tę regulację. Po zmianach w art. 20t ust. 8 ustawy o systemie oświaty, dotyczącym rekrutacji do przedszkoli, szkół i innych placówek, przewidziano, że oświadczenie o samotnym wychowywaniu dziecka może być zweryfikowane w drodze wywiadu przeprowadzanego przez wójta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania kandydata, przy czym do wywiadu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rodzinnego wywiadu środowiskowego przeprowadzanego w celu ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego.

Dodatek wychowawczy

W ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewidziano, że rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka na każde umieszczone dziecko do ukończenia 18. roku życia (bez kryterium dochodowego) będzie przysługiwać dodatek w wysokości świadczenia wychowawczego, zwany dodatkiem wychowawczym. Wniosek w tej sprawie należy złożyć w powiatowym centrum pomocy rodzinie właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Wzór wniosku nie jest określony rozporządzeniem (por. wyjaśnienia resortu pracy, https://www.mpips.gov.pl). Prawo do takiego dodatku ustala się na okres 12 miesięcy. W razie braku zmian w sytuacji rodziny zastępczej lub prowadzącego rodzinny dom dziecka, mającej wpływ na prawo do dodatku wychowawczego, ustala się je na okres kolejnych 12 miesięcy z urzędu.

Przykład:

Załóżmy, że dziecko będzie przebywało w rodzinie zastępczej tylko przez część miesiąca. W takim przypadku świadczenie na pokrycie kosztów jego utrzymania i dodatek wychowawczy będzie przysługiwało rodzinie zastępczej w wysokości proporcjonalnej do liczby dni pobytu dziecka w danym miesiącu kalendarzowym. W razie powierzenia rodzinie pomocowej wychowania i opieki nad dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej rodzinie pomocowej wypłaca się to świadczenie i dodatek w wysokości proporcjonalnej do liczby dni pobytu dziecka w danym miesiącu w tej rodzinie pomocowej.

Wsparcie przewidziano również dla placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego. W przypadku tych podmiotów dodatek w wysokości świadczenia wychowawczego na każde dziecko umieszczone w tej placówce przysługuje do zryczałtowanej kwoty środków finansowych na utrzymanie dziecka. Dodatek przysługuje na wniosek dyrektora placówki. Przepisy dotyczące dodatku wychowawczego stosuje się odpowiednio.

Zakres zwolnień

W zmienionych ustawą 500+ kodeksie postępowania cywilnego oraz ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji przewidziano, że świadczenia wychowawcze nie będą podlegać egzekucji. Spod egzekucji, tak jak inne należności o charakterze socjalnym, wyłączono także świadczenia dla rodzin zastępczych i osób prowadzących rodzinne domy dziecka. Wyłączenie to dotyczy m.in. dodatku wychowawczego.

Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych świadczenie wychowawcze, a także należności dla rodzin zastępczych i osób prowadzących rodzinne domy dziecka (w tym dodatek wychowawczy) są wolne od tego podatku. W zmienionej ustawie o pomocy społecznej przewidziano, że świadczenie wychowawcze i dodatek wychowawczy nie będą wliczane do dochodu przy ustalaniu prawa do świadczeń z pomocy społecznej.

Natomiast w ustawie o opłacie skarbowej przewidziano, że dokonanie czynności urzędowej, wydanie zaświadczenia czy złożenie dokumentu stwierdzającego udzielenie pełnomocnictwa lub prokury albo jego odpisu, wypisu lub kopii w sprawach załatwianych na podstawie ustawy 500+ nie będzie podlegać tej opłacie.

Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi w ustawie o dodatkach mieszkaniowych świadczenie wychowawcze lub dodatek wychowawczy nie będą wliczane do dochodu przy ustalaniu prawa do dodatku mieszkaniowego.

Dodatkowo w ustawie o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego oraz w ustawie o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych, udzielaniu premii gwarancyjnych oraz refundacji bankom wypłaconych premii gwarancyjnych zastrzeżono, że świadczenie wychowawcze i dodatek wychowawczy nie będą uwzględniane przy ustalaniu dochodu, od którego zależy wysokość czynszu w lokalu mieszkalnym będącym w zasobach towarzystwa budownictwa mieszkaniowego, i przy ustalaniu dochodu, od którego zależy pomoc państwa w spłacie kredytu.

W znowelizowanej ustawie o finansach publicznych przyjęto, że do projektów ustaw dotyczących świadczenia wychowawczego i dodatku wychowawczego nie stosuje się ograniczeń polegających m.in. na określeniu maksymalnego limitu wydatków i mechanizmów korygujących.

Ochrona danych osobowych

W ustawie o ochronie danych osobowych zawarto regulacje przewidujące, że organy państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz państwowe i komunalne jednostki organizacyjne uważa się za jednego administratora danych, jeżeli przetwarzanie danych służy temu samemu interesowi publicznemu. Powierzenie przetwarzania danych, w tym przekazywanie danych, jeżeli ma miejsce między tymi podmiotami, nie wymaga zawarcia umowy między administratorem a podmiotem, któremu powierzono przetwarzanie danych.

Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy 500+ zmiany te mają ułatwić integrację informacji o osobach korzystających z różnych usług rynku pracy i polityki społecznej. W komunikacie generalnego inspektora ochrony danych osobowych (por. http://www.giodo.gov.pl) zwrócono jednak uwagę, że z przepisów kompetencyjnych powinny wynikać zakres i sposób wykonywania zadań przez administratorów danych. Na podstawie takich przepisów ocenia się również zakres odpowiedzialności oraz dopuszczalnego przetwarzania danych przez poszczególnych administratorów i podmioty przetwarzające dane.

Zdaniem GIODO, zmiany wprowadzone ustawą 500+ nie uwzględniają tych wymogów, w związku z czym każdy z administratorów nadal będzie odpowiadał za realizację zadań we własnym zakresie, wyznaczonym właściwymi przepisami. Ustanowienie nowego rodzaju podmiotu przetwarzającego dane nie powinno się wiązać z obniżeniem poziomu ochrony tych danych i niespełnieniem warunków określanych do tej pory w umowach. Aby powierzenie ustawowe było dopuszczalne, właściwe przepisy powinny szczegółowo określać jego warunki oraz granice, w jakich może poruszać się podmiot przetwarzający dane.

GIODO stwierdził zatem, że będzie interpretował omawianą nowelizację ustawy o ochronie danych osobowych z uwzględnieniem zgłoszonych przez niego zastrzeżeń i że będzie dążył do zmiany tego aktu prawnego. GIODO podkreślił, że przepisy ustawy o ochronie danych osobowych stanowią implementację dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (DzUrz WE L 281 z 23 listopada 1995, str. 31 ze zm.), a w przypadku niewłaściwej transpozycji dyrektywy możliwe jest bezpośrednie powoływanie się na jej przepisy przez jednostki występujące przed sądami.

podstawa prawna: art. 31–47, art. 55–57 ustawy z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (DzU z 2016 r., poz. 195)

Jakie przepisy zostaną zmienione

Ustawą 500+ od 1 kwietnia 2016 r. zmienione zostaną następujące ustawy:

- kodeks postępowania cywilnego,