Handke: Panie popsuły moją reformę edukacji

Rz: Pana przygoda z polityką była bardzo krótka – zaledwie trzy lata w rządzie Jerzego Buzka. Jak to się stało, że ni z tego, ni z owego, nie należąc do żadnej partii, został pan ministrem?

Mirosław Handke, minister edukacji w rządzie Jerzego Buzka: To nie było tak ni z tego, ni z owego. Od czasów studiów byłem antykomunistą, brałem udział we wszystkich protestach, począwszy od roku 1968. Gdy pojawiła się szansa na tworzenie niezależnych związków zawodowych, przystąpiłem do Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność na mojej uczelni, AGH. Poznałem wtedy wielu przyszłych polityków ze środowiska akademickiego. Poza tym byłem i jestem gospodarczym liberałem i konserwatystą w warstwie światopoglądowej. Po wyborach w 1989 roku okazało się, że na takich ludzi jak ja jest spore zapotrzebowanie.

W polityce?

Nie tylko. W życiu akademickim również. A że podobno miałem charyzmę, najpierw wybrano mnie na dziekana, a po trzech latach – rektora. To było spore zaskoczenie, bo jak na rektora byłem młokosem – miałem zaledwie 46 lat. Poza tym kończyłem Uniwersytet Jagielloński, a rektorem zostałem na AGH. Wszyscy w Krakowie wiedzą, że te dwie uczelnie zawsze ze sobą rywalizowały. Jako rektor byłem współzałożycielem Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich i wtedy zaczęła się moja działalność publiczna i polityczna. Udział środowisk akademickich w życiu politycznym uwidocznił się szczególnie w czasach rządu AWS–UW. Premierem został przecież prof. Jerzy Buzek, ale przed nim rozważano na to stanowisko profesora Andrzeja Wiszniewskiego. Ten rząd był zdominowany przez akademików.

Kto panu zaproponował stanowisko ministra?

Pierwszą rozmowę odbył ze mną Andrzej Szkaradek, szef „Solidarności" w regionie małopolskim. Byłem akurat na konferencji rektorów Europy w Palermo, gdy się do mnie dodzwonił i powiedział: słuchaj, tak nam wychodzi, że powinieneś zostać ministrem, tylko jeszcze nie wiemy, czy nauki czy edukacji. Osobiście wolałem resort nauki i tak mu powiedziałem. Ale potem toczyły się rozmowy koalicyjne. Raz byłem przymierzany do jednego ministerstwa, innym razem do drugiego, potem w ogóle nie było mnie w rządzie, wreszcie któregoś dnia, podczas obrad senatu AGH, wpadła moja sekretarka i woła: panie rektorze, proszę przerwać posiedzenie senatu, sprawa wagi państwowej. Okazało się, że dzwonił Jerzy Buzek z propozycją, bym objął stanowisko ministra edukacji.

Dlaczego się pan zdecydował, skoro wolał pan resort nauki?

W tamtym czasie minister edukacji zarządzał nie tylko szkołami podstawowymi i średnimi, ale przede wszystkim szkolnictwem wyższym, a ja miałem pomysł na reformę tegoż. Na dodatek minister edukacji miał dużo więcej do powiedzenia w szkolnictwie wyższym niż w oświacie. Oświata miała kuratorów, pieniądze dzieliły samorządy, a w przypadku uczelni minister edukacji decydował, która uczelnia ile pieniędzy dostanie, podpisywał nominacje na profesorów zwyczajnych. Dlatego ministrem edukacji zawsze byli profesorowie. Szkoda, że to się skończyło.

A dlaczego się skończyło?

Z powodu mecenasa Romana Giertycha, który się uparł, że musi być ministrem edukacji w rządzie koalicyjnym PiS. A ponieważ od tego zależała koalicja, natomiast szkoły wyższe nie były w stanie go zaakceptować, Kaczyński zdecydował o rozdzieleniu oświaty od szkolnictwa wyższego. To było fatalne zarówno dla oświaty, jak i szkolnictwa wyższego, a dodatkowo dotąd autonomiczne badania naukowe i rozwojowe wyraźnie, w sensie politycznym, zaczęły być spychane na drugi plan. Ostatnim ministrem edukacji z tytułem profesora był mój kolega w rektorstwie prof. Michał Seweryński. Od tego czasu po ministrze Giertychu ministrami zostawały panie związane z oświatą. To one w dużej mierze popsuły „moją" reformę i po każdej, co prawda drobnej, zmianie traciła ona swoją wewnętrzną spójność i logikę.

Pana sztandarową reformę, czyli gimnazja. Jak to się stało, że zamiast reformować szkolnictwo wyższe, wziął się pan do reformy oświaty?

Proponując mi stanowisko w rządzie, premier Buzek chciał, żebym zreformował przede wszystkim szkolnictwo wyższe. I to chciałem zrobić, bo na oświacie specjalnie się nie znałem. Poza tym jako jeden z rektorów liczyłem na współpracę kolegów przy tej reformie. Projekt reformy powstał, nie zadowolił jednak wszystkich rektorów, a w tym czasie z powodu reformy szkolnictwa wyższego upadł rząd w Budapeszcie. Jerzy Buzek się wystraszył i schował nasze propozycje do szuflady, a dokładnie odesłał je do Komitetu Społecznego Rady Ministrów i tam utknęły na zawsze.

Co takiego kontrowersyjnego zapisali Węgrzy do swojej ustawy i co – jak rozumiem – było też w waszych propozycjach?

Kwestie, z którymi borykały się wszystkie kraje wychodzące z komunizmu, czyli próbę zapewnienia stabilnego finansowania uczelni, a więc wprowadzenie częściowej odpłatności za studia, i ograniczenia w wyborze dowolnie wielu kierunków. Mój następca w ministerstwie edukacji prof. Edmund Wittbrodt wprowadził później niektóre elementy z tej reformy, wycinając z niej co bardziej kontrowersyjne przepisy. Za moich czasów wprowadzono wyższe szkoły zawodowe, z czego jestem dumny, bo świetnie dają sobie radę, oraz opracowano system pożyczek studenckich, który przetrwał do dziś. Czyli coś w tym szkolnictwie wyższym zrobiłem. Ale całościowej reformy, prawa o szkolnictwie wyższym nie zrobiłem, bo utknąłem po uszy w oświacie.

Kto wpadł na pomysł wprowadzenia do systemu oświaty gimnazjów? Czy to był pana autorski projekt?

W głównej mierze tak, ale ta reforma dojrzewała przez lata. W MEN był nawet specjalny zespół pod kierownictwem dr. Sławińskiego, który pracował nad zmianami w oświacie. A ponieważ rząd Buzka rozpoczął pracę nad reformą samorządową, to obydwie reformy musiały być komplementarne. Trzeba było przydzielić nowym samorządom kompetencje, spośród których prowadzenie szkół było jednym z najważniejszych. Moja koncepcja całościowej reformy systemu oświaty, której istotnym elementem były gimnazja, zyskała akceptację premiera, obu partii koalicyjnych – AWS i Unii Wolności – a także „Solidarności". Tylko ZNP był przeciwko niej. Doszło do tego, że po jednym ze spotkań, na które ich zaprosiłem, powiedzieli, że nie opuszczą mojego gabinetu, i założyli strajk okupacyjny. Byli wtedy twardsi niż teraz wobec reformy minister Anny Zalewskiej.

Co pan wtedy zrobił?

Zostawiłem ich. Siedzieli w ministerstwie kilka dni. Ale ponieważ miałem po swojej stronie Solidarność, samorządy, rektorów, bo znakomicie ułatwiłem im rekrutację studentów, likwidując egzaminy wstępne, to w końcu ustąpili i się wynieśli. Ale co się naszarpałem, nadenerwowałem i co przeżyłem, to moje. Nie miałem, niestety, wsparcia medialnego. Media były wówczas głównie w rękach SLD. Ale daliśmy sobie z tym radę – śp. Irena Dzierzgowska, moja wiceminister, zorganizowała system kaskadowego szkolenia instruktorów, którzy mieli za zadanie tłumaczyć, na czym polega reforma. W MEN szkoliliśmy grupy, które jechały do województw i tam szkoliły kolejnych instruktorów gminnych lub powiatowych, a oni jechali do szkół. Istotną pomocą służył mi wiceminister Wojciech Książek, który stworzył cały cykl wydawnictw informacyjnych (ponad 50 zeszytów), które docierały do wszystkich szkół. W reformę była niezwykle emocjonalnie zaangażowana „księżna pani" – śp. Anna Radziwiłł, która obdarzyła mnie swoją przyjaźnią. Cały zespół, należy także wspomnieć o ministrze Andrzeju Karwackim, niezależnie od przynależności partyjnej identyfikował się emocjonalnie z reformą. Śp. Irena Dzierzgowska reprezentująca Unię Wolności dodatkowo miała bardzo dobre relacje z „Gazetą Wyborczą", dzięki czemu jej dziennikarze czepiali się mnie personalnie, ale reformy nie.

Za co atakowała pana „Gazeta Wyborcza"?

Po pierwsze, za edukację seksualną. Jerzy Wiatr, minister edukacji z SLD, gdy przekazywał mi urząd, powiedział, że zostawia mi bombę, która wybuchnie za kilka tygodni. Bo w ustawie, którą wprowadził rząd SLD, był obowiązek przygotowania i wprowadzenia do szkół wychowania seksualnego. Na szczęście miałem na to trochę czasu i wybrnąłem z tego dzięki pani Teresie Król, mojej sąsiadce z osiedla Prokocim Nowy, wspaniałej specjalistce od zagadnień wychowania. Ona mnie uratowała, wprowadzając zamiast wychowania seksualnego wychowanie do życia w rodzinie, które mimo różnych zawirowań przetrwało do dziś.

Media lewicowo-liberalne nie przepadały za panią Król. A jej podręcznik „Wędrując ku dorosłości" został odsądzony od czci i wiary za prezentowanie wyłącznie katolickiego punktu widzenia.

Jej poglądy są takie jak moje. Uważam, że nie można oddzielać seksualności człowieka od jego duchowości. Seks bez miłości jest dla mnie wyłącznie aktem fizjologicznym. Istotą programu edukacji, który nazwaliśmy „wychowanie do życia w rodzinie", było pokazanie także duchowej strony ludzkiej seksualności. Nie było to wcale takie „kościółkowe". Powstał zespół pod kierownictwem pani Teresy Król, przygotował program, a rząd go zaakceptował. Pozyskałem wtedy do pracy seksuologa z Zielonej Góry prof. Zdzisława Izdebskiego, który pracował razem z panią Teresą Król. Później przeszedł on ogromną przemianę. Ale wtedy byłem szczęśliwy, że miałem tę grupę seksuologów, którzy wzięli się do przygotowania programu wychowania do życia w rodzinie i zrobili to na tyle dobrze, że ten przedmiot, zrobiony według naszych założeń, przetrwał do dzisiaj. Ale „Wyborcza" mnie wtedy za to ostro zwalczała.

A czy krytyka pod adresem podręcznika Teresy Król była uzasadniona czy nie?

W ogóle w to nie wnikałem. Jako minister pilnowałem podstawy programowej. Nie bawiłem się w recenzowanie podręczników. Poza tym za moich czasów było tak wiele podręczników, że każdy nauczyciel mógł sobie wybrać taki, który mu najbardziej odpowiadał. A z tego, co wiem, pani Teresa jest autorką również innych książek, do dzisiaj cenionych.

Jaki był drugi powód ataków „Gazety Wyborczej"?

Drugim powodem był mój nieskrywany katolicyzm. Wspierałem np. szkoły katolickie, do których rodzice bardzo chętnie posyłają swoje dzieci ze względu na system wychowawczy oparty na spójnym systemie wartości. Byłem zwolennikiem opracowania programów wychowawczych osadzonych w określonym systemie wartości. Nie upierałem się przy wartościach katolickich, akceptowałem inne systemy, np. szkoły waldorfskie. Wybór należy do rodziców. Wychowania nie da się oderwać od systemu wartości. Pamiętam, że gdy z powodu edukacji seksualnej doszło w Sejmie do głosowania nad wotum nieufności wobec mnie, „Gazeta Wyborcza" wystrzeliła z artykułem na pierwszej stronie, że ja chcę by, szkoły w Polsce były wyznaniowe, np. katolickie, albo żadne. To naprawdę było nie fair.

Odszedł pan z rządu przed końcem kadencji z powodu źle obliczonych kosztów reformy edukacji. W budżecie zabrakło po prostu pieniędzy na obiecane nauczycielom podwyżki.

Tak, i przyznałem się do winy, ale nie byłem winny. W Sejmie przegłosowano poprawkę, która „położyła" finanse tamtej reformy. W budżet włączono nagrody i 13. pensje. Okazało się, że na podwyżki dla nauczycieli zabraknie pieniędzy, a samorządy nie chciały tego skredytować, choć mogły. Mimo moich zapewnień, że dostaną zwrot pieniędzy w następnym roku budżetowym, uznały, że rząd je oszuka, i nie zgodziły się na to rozwiązanie. Wtedy poszedłem do premiera Buzka i złożyłem dymisję. Premier na początku jej nie przyjął, ale po tygodniu doszedł do wniosku, że to jest rozsądne wyjście. Ja położyłem głowę, a on miał spokój.

Jakie wydarzenie z czasów swojego ministrowania przeżył pan najbardziej?

Rozpad koalicji AWS–UW. W obszarze edukacji bardzo dobrze funkcjonowała ta koalicja. Choć miałem poglądy wyraziste, odmienne od poglądów obowiązujących w UW, jakoś dawało się pogodzić różne opinie, może dlatego, że miałem wśród nich wielu kolegów poznanych w czasach pierwszej Solidarności. Gdy UW odeszła z rządu, ujawniła się koalicyjność samego AWS. Premier Jerzy Buzek chciał dotrwać do końca kadencji i to mu się udało, ale ceną tego były różne, bardzo zgniłe kompromisy. To wszystko bardzo mnie degustowało. W gruncie rzeczy odszedłem z rządu z ulgą i nigdy nie czułem pokusy powrotu do polityki. Polityk nie może się przyznać do błędu, bo to jest dla niego śmierć polityczna. Ja się przyznałem.

Jednak po odejściu z rządu nieraz krytykował pan kolejne pomysły edukacyjne.

Odzywałem się tylko wtedy, gdy ktoś krytykował moją pracę. W innych sprawach nie.