SB wiedziała, co robić z Noblem dla Miłosza

9 października 1980 r. laureatem dorocznej Nagrody Nobla z dziedziny literatury został, jako trzeci Polak, po Henryku Sienkiewiczu i Władysławie Reymoncie, Czesław Miłosz. Dla władz PRL, w przeciwieństwie do samego laureata, nie było to zaskoczenie. Ale po kolei.

Jak twierdzi biograf autora „Zniewolonego umysłu" Andrzej Franaszek, kandydatura Miłosza do tej nagrody pojawiła się już w 1958 r. i była szczególnie wspierana przez paryski Instytut Literacki Jerzego Giedroycia. Zabiegi czynione przez Jana Kotta i innych przedstawicieli emigracji przez wiele lat nie dawały jednak rezultatów. Sytuacja zmieniła się, gdy w 1979 r. rozpoczęto upowszechnianie utworów Czesława Miłosza w Szwecji oraz zaangażowano w lobbing polskich pisarzy ze Związku Literatów Polskich. Co symptomatyczne, 30 listopada 1979 r., na poszerzonym plenum Zarządu Głównego ZLP w Radziejowicach, to partyjny i mocno posadowiony w strukturach władzy Jerzy Putrament życzył publicznie polskim literatom, aby to właśnie on otrzymał Nagrodę Nobla. 30 stycznia 1980 r. Jan Józef Szczepański na kartach swych dzienników wspominał, że tego dnia napisał i podpisał list w tej sprawie.

Środowisko literackie w Polsce nie było jednak zgodne co do ewentualnego nominata. Juliusz Żuławski, szef Polskiego PEN Clubu, w odpowiedzi na pytanie Komitetu Noblowskiego poparł kandydaturę Jarosława Iwaszkiewicza. Jednak inni członkowie tego prestiżowego stowarzyszenia wystosowali list do Akademii Szwedzkiej z poparciem dla Miłosza. Pojawiły się też inne kandydatury – Tadeusz Różewicz i Zbigniew Herbert.

„Wielkim pisarzem można być tylko w Polsce"

Według ustaleń Służby Bezpieczeństwa 13 lipca 1980 r. Władysław Bartoszewski otrzymał ze Sztokholmu informację, że według półoficjalnych opinii krążących w stolicy Szwecji literacką Nagrodę Nobla ma otrzymać Czesław Miłosz. Ogłoszenie wyników 9 października 1980 r. na całym świecie zostało odebrane jako manifestacja polityczna, hołd złożony powstałej właśnie Solidarności i znak wsparcia dla tego ruchu w walce o jego rejestrację. Takie interpretacje werdyktu Komitetu Noblowskiego zmusiły wręcz sekretarza Akademii Królewskiej do publicznego przyznania, że laureata wyłoniono już w maju 1980 r. Było to wydarzenie bez precedensu.

Władze PRL, za pośrednictwem SB, wiedziały o tym wyniku od przełomu lipca i sierpnia 1980 r. Postanowiły się do jego ogłoszenia dobrze przygotować, gdyż – jak stwierdzano – „otrzymanie przez Cz. Miłosza Nagrody Nobla, którego cała twórczość ukazała się poza granicami Polski, może podważyć ugruntowane w środowisku literackim w kraju i za granicą przekonanie, że »wielkim polskim pisarzem można być tylko w Polsce«".

Obawiano się, więc, że „tak wysokie wyróżnienie międzynarodowe [...] spowoduje wzrost aktywności emigracyjnych środowisk literackich, które będą dążyć do rozszerzenia i zacieśnienia kontaktów ze środowiskiem literackim w Polsce, szermując hasłem niepodzielności literatury polskiej bez względu na to, gdzie ona powstaje i gdzie jest publikowana". Za zagrożenie uznano również fakt, że część twórczości Miłosza miała charakter religijny, co mogło spowodować uaktywnienie się Kościoła katolickiego, który miałby podjąć „próby wykorzystania jego Nagrody Nobla do rozszerzenia i pogłębienia swoich wpływów w środowisku literackim". Przewidywano, że „polska opinia publiczna będzie zaskoczona i zdezorientowana otrzymaniem przez Miłosza literackiej Nagrody Nobla, która tradycyjnie w Polsce cieszy się dużym prestiżem". Powodem był fakt, że jego twórczości w Polsce nie wydawano w milionach egzemplarzy, lecz w ograniczonym zakresie, na łamach niszowych antologii. Obawiano się jednak przede wszystkim, że „fakt przyznania nagrody Nobla i ewentualny przyjazd do Polski Cz. Miłosza może zaktywizować elementy wrogie polityce kulturalnej [państwa], które będą podejmować próby zwiększenia swojego wpływu w środowisku i propagować wrogie treści polityczne. W tym celu może zacieśnić się współdziałanie pomiędzy tymi elementami a zorganizowanymi grupami antysocjalistycznymi, szczególnie w zakresie propagowania przez nielegalne wydawnictwa pozycji Cz. Miłosza zawierających ataki na socjalizm".

Co robić?

MSW postanowiło uprzedzić bieg wypadków i przygotowało kompleksowy plan działania:

„1) Dla przeciwdziałania ewentualnym szkodliwym wpływom ze strony wrogich ośrodków propagandowych, które będą podejmować próby wykorzystania do swoich celów nieznajomości w Polsce twórczości Cz. Miłosza, wskazanym byłoby podjęcie akcji propagandowej zmierzającej do zapoznania polskiej opinii publicznej z sylwetką polityczno-ideową i dorobkiem literackim Cz. Miłosza.

2) Sfinalizowanie w najbliższym czasie wydania przygotowywanej przez Andrzeja Lama »Antologii poezji« Cz. Miłosza w Wydawnictwie Literackim w Krakowie i przez Jacka Woźniakowskiego – antologii jego poezji religijnej w wydawnictwie »Znak«. Ponadto wskazanym byłoby podjęcie przez przedstawicieli polskich wydawnictw pertraktacji z Cz. Miło­szem na temat wydań w Polsce jego następnych pozycji.

3) Właściwie przygotować propagandowo i politycznie przyjazd Cz. Miłosza do Polski i dążyć do tego, by wizyta ta miała charakter wyłącznie literacki i wydawniczy.

4) W celu rozładowania ewentualnych namiętności w środowisku literackim wywołanych Nagrodą Nobla dla Cz. Miłosza wskazanym byłoby zorganizowanie sesji naukowo-literackiej (np. w I[nstytucie] B[adań] L[iterackich] [Polskiej Akademii Nauk]). Zapobiegłoby to przechwyceniu inicjatywy popularyzowania twórczości Cz. Miłosza w środowiskach intelektualnych przez »Pen Club«, który wykorzystałby z pewnością wizytę do celów sprzecznych z polityką kulturalną [państwa]".

Autorem tego planu był naczelnik Wydziału IV Departamentu III MSW Krzysztof Majchrowski, spec od literatów, znawca Williama Faulknera – odgrywający zawsze rolę „dobrego policjanta", jak opisywał go Marek Nowakowski czy Leszek Prorok. Jako oficer Służby Bezpieczeństwa prowadził on m.in. Kazimierza Koźniewskiego (tajny współpracownik „33") czy Aleksandra Minkowskiego (TW „Redaktor", kontakt operacyjny „Aleksander"). O literatach wiedział więc wszystko.

Nic zatem dziwnego, że na posiedzeniach Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w gorącym okresie jesieni 1980 r. problemu Nobla dla Miłosza nie poruszono w ogóle – SB i tak doskonale wiedziała, co ma robić.

Z planem tym zapoznano redakcje gazet i rozpoczęto jego realizację. Dodajmy, że zgodnie z wypracowaną od lat praktyką na więcej mogły sobie pozwolić tytuły centralne („Trybuna Ludu", „Życie Warszawy") niż lokalne. Te ostatnie, oprócz poinformowania czytelników o Noblu dla Polaka, albo ograniczyły się do informacji pochodzących z Polskiej Agencji Prasowej, albo też serwowały rozmowy z szefami wydawnictw o kolejnych publikacjach utworów laureata.

Zostało nas trzech

N a pierwszej stronie „Trybuny Ludu" 10 października 1980 r. zamieszczono notkę o sukcesie Polaka oraz informację o depeszy gratulacyjnej od przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego. Nazajutrz opublikowano rozmowę Włodzimierza Łozińskiego z laureatem. W kolejnych numerach zmieszczono informacje o przygotowywanych do wydania utworach Miłosza w Polsce, wspominając o antologii pod redakcją Lama oraz przygotowywanej monografii Michała Sprusińskiego – przecież polskiego czytelnika „należałoby najpierw poinformować, kim jest Miłosz i przygotować do odbioru jego trudnej i pięknej twórczości".

Podobnie było w „Życiu Warszawy". 10 października zamieszczono tam relację Macieja Górskiego, korespondenta gazety w Szwecji. Górski przedstawił życiorys Miłosza oraz przytoczył obszerne uzasadnienie decyzji Komitetu Noblowskiego w języku polskim. Dziennikarz przypomniał, że tom wierszy „Ocalenie" ukazał się w 1951 r. w Czytelniku. Pisał, że Miłosz był stale obecny w polskiej literaturze, gdyż jego utwory publikowane były w wydawnictwach zbiorowych – antologiach czy czasopismach społeczno-kulturalnych, takich jak „Twórczość", „Znak" czy „Tygodnik Powszechny". Artykuł uzupełniały komentarze pisarzy, m.in. Jerzego Putramenta, Teodora Parnickiego, Jerzego Andrzejewskiego czy Adama Ważyka.

Putrament wspominał, że w Warszawie mieszkało wtedy jeszcze trzech spośród członków wileńskiej grupy poetyckiej Żagary, do której należał m.in. Miłosz: Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz i on sam. Przypomniał historię o telefonie ze szwedzkiego dziennika „Dagens Nyheter" w kwietniu 1980 r. i pytania go o polską kandydaturę do tej nagrody. Miał on wówczas odpowiedzieć, że według niego najlepszy byłby Czesław Miłosz. Wspominał też o słynnym zjeździe ZLP w 1979 r. w Radziejowicach, w czasie którego doszło do totalnej krytyki polityki kulturalnej państwa i upomnienie się o książki pisarzy znajdujących się na indeksie cenzorskim. Podjęto tam, jak mówił Putrament, uchwałę o wydaniu pism Miłosza, ale „wtedy były jeszcze opory w pionie propagandy. Ale teraz już nie musimy się wzdrygać, bo ci z tego pionu akurat odeszli". I dodawał: „On jest znakomitym twórcą języka poetyckiego oraz znakomitym tłumaczem, czego się nie pamięta".